Morgunblaðið - 19.04.2002, Blaðsíða 28

LISTIR
28 FÖSTUDAGUR 19. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
DANSKI kvikmyndaleikstjórinn
Thomas Vinterberg sló í gegn svo um
munaði með Festen, Veislunni, árið
1998. Hann hlaut sama ár sérstök
dómnefndarverðlaun í Cannes fyrir
myndina. Myndin var fyrsta
„dogma“-kvikmyndin. Er hún var
sýnd hér sem opnunarmynd Kvik-
myndahátíðar í Reykjavík í janúar
1999 sagði Arnaldur Indriðason í um-
sögn um hana (Mbl. 16. janúar) að
hugtakið „dogma“ snúist um „að fara
ekki eftir hefðbundnum vinnureglum
hvað varðar lýsingu, myndatöku og
stúdíóvinnu, heldur brjóta upp form-
ið, kannski í tilraun til þess að afmá
það, gera það ósýnilegt; þurrka út
skilin á milli áhorfandans og verksins
og mynda eðlilegt flæði ...“ Myndin er
tímamótaverk þar sem aðferðin hæfir
efninu vel.
Litlu er breytt í leikgerðinni, fleiri
atriði gerast innanhúss og í stað þess
að klippa oft á milli eins og í kvik-
myndinni er fjölmörgum stuttum at-
riðum slegið saman í færri og lengri.
Framvindan, persónur og orðalagið
er allt hið sama. Þótt hér sé ekki gerð
tilraun til að setja á svið leiksýningu
eftir „dogma“-reglunum þá eru
tvennt sem færir sýninguna nær
kvikmyndinni en erlendar sýningar á
sömu leikgerð. Annars vegar er það
sú ákvörðun leikstjórans að setja
áhorfendur niður við veisluborðið og
hins vegar að láta einn leikaranna
taka mynd af veisluhöldunum á litla
myndbandsvél og varpa myndunum á
endavegg leikrýmisins. Þarna er
greinilega reynt að „þurrka út skilin
milli áhorfandans og verksins“, svo
aftur sé vitnað í Arnald. Þetta kallast
á við söguna um að við tökur á kvik-
myndinni hafi aukapersónurnar setið
gersamlega óviðbúnar við veisluborð-
ið og ekki vitað hvaðan á sig stóð veðr-
ið, sennilega í því augnamiði að fá
fram sem eðlilegust viðbrögð. Það
sama verður uppi á teningnum í leik-
sýningunni og það er mjög athyglis-
vert að fylgjast með veisluborðsgest-
um. Það er svo ríkt í mannseðlinu að
laga sig að aðstæðum að sumir áhorf-
endur reyna að leiða hjá sér þau átök
sem eiga sér stað við hliðina á þeim og
einbeita sér að matnum sem er borinn
fyrir þá. Þannig spegla þeir viðhorf
samfélagsins til óþægilegra stað-
reynda eins og kynferðislegs ofbeldis
gegn börnum en þögnin sem umvefur
þessi mál og þjáning fórnarlambanna
eru einmitt umfjöllunarefni leiksins.
Hér er valinn maður í hverju rúmi
enda ákveðinn gæðastimpill að vera
valinn af Stefáni Baldurssyni í sýn-
ingu sem hann leikstýrir. Fyrstan ber
að telja Hilmi Snæ sem enn einu sinni
sannar að ekkert er honum ókleift á
leiksviði, hann getur brugðið sér í
hvaða gervi sem er og gleymt sér ger-
samlega í hlutverkinu. Hann átti hlut-
tekningu áhorfenda alla enda á hann
auðvelt með að hrífa þá með sér inn í
óbærilega þjáningu þess sem níðst
hefur verið á. Arnar átti einstakan
leik sem maðurinn sem berst fyrir
röngum málstað og sér veldi sitt
hrynja til grunna. Leikur hans var
umfram allt hófstilltur, nálægðin við
áhorfendur kallaði fram hans bestu
kosti sem leikara. Rúnar Freyr Gísla-
son þarf að taka á öllu sínu í erfiðu
hlutverki svarta sauðarins í fjölskyld-
unni, hins árásargjarna og ofbeldis-
fulla yngsta sonar, en hann skilar því
fullkomlega. Inga María Valdimars-
dóttir lék konu hans af mikilli snilld
enda gervið og búningarnir fullkomn-
ir. Leikur Tinnu Gunnlaugsdóttur
sem móðirin var blæbrigðarík túlkun
á konu sem berst af hörku uns allt er
glatað en hleypur þá undan merkjum
til bjargar sjálfri sér. Elva Ósk lifði
sig vel inn í hlutverk dótturinnar,
skvettu sem er í uppreisn gegn borg-
aralegum gildum fjölskyldunnar. Ný-
liðinn Yapi Donatien Achou lét ekki
sitt eftir liggja – greinilega fæddur
leikari. Erlingur Gíslason var stór-
kostlega skemmtilegur sem gleymni
afinn og Þóra Friðriksdóttir sómdi
sér vel sem hægláta amman. Þessir
níu leikarar bregða upp trúverðugri
mynd af fjölskyldu sem er slétt og
felld á yfirborðinu en reynist á helj-
arþröm þegar þögnin er rofin.
Brynhildur Guðjónsdóttir og María
Pálsdóttir eiga góðan leik sem þjón-
ustustúlkur sem hafa augastað á
bræðrunum. Stefán Jónsson er bráð-
fyndinn sem veislustjórinn, fígúra
sem talar með erlendum hreim og
heldur ásamt afanum uppi stemmn-
ingunni þegar syrtir í álinn. Kjartan
Guðjónsson skapar mjög heilsteypta
og sannfærandi persónu sem frænd-
inn auk þess sem hann hefur það erf-
iða hlutverk með höndum að stjórna
myndavélinni. Friðrik Friðriksson
lék vel hlutverk yfirþjónsins, sem
reynist eldri syninum stoð og stytta
þegar á þarf að halda.
Þetta er afar áhrifamikil og fjöl-
breytt sýning og verður án efa í minn-
um höfð. Til að ná fram þessum áhrif-
um hefur Stefán Baldursson lagt
áherslu á hófstillingu, jafnt í leik, þýð-
ingu, búningum, leikmynd sem hljóð-
mynd. Tilfinningagosin verða mun til-
þrifameiri ef alla jafna er leikið á lágu
nótunum. Það er nostrað við hvert
smáatriði til þess að það stingi ekki í
stúf við heildina og áhorfendur geti
ekki bara lifað sig inn í sýninguna
heldur fundist þeir verða hluti af
henni þegar þögnin er rofin og sann-
leikurinn fær loks að komast upp á yf-
irborðið.
Yfirborðið er slétt og fellt: Hilmir Snær Guðnason og Tinna Gunnlaugs-
dóttir í hlutverkum sínum í upphafi sýningarinnar.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið
Höfundar upphaflegs kvikmynda-
handrits: Mogens Rukov og Thomas Vint-
erberg. Leikgerð: Bo hr. Hansen. Þýð-
andi: Einar Kárason. Leikstjóri: Stefán
Baldursson. Leikmynd: Þórunn S. Þor-
grímsdóttir. Búningar: Filippía I. Elísdótt-
ir og Þórunn S. Þorgrímsdóttir. Lýsing:
Björn Bergsteinn Guðmundsson. Umsjón
tónlistar og hljóðfærasláttur: Jóhann G.
Jóhannsson. Leikarar: Arnar Jónsson,
Brynhildur Guðjónsdóttir, Elva Ósk Ólafs-
dóttir, Erlingur Gíslason, Friðrik Frið-
riksson, Hilmir Snær Guðnason, Inga
María Valdimarsdóttir, Kjartan Guð-
jónsson, María Pálsdóttir, Rúnar Freyr
Gíslason, Stefán Jónsson, Tinna Gunn-
laugsdóttir, Yapi Donatien Achou og Þóra
Friðriksdóttir. Fimmtudagur 18. apríl.
VEISLAN
Þögnin rofin
Sveinn Haraldsson
Morgunblaðið/Árni Sæberg
LAXNESSÞING verður sett í Há-
skólabíói í dag kl. 16.30 en það er
haldið í tilefni af aldarafmæli Hall-
dórs Laxness. Magnús Magnússon,
rithöfundur og sjónvarpsmaður í
Skotlandi, flytur setningarræðu
þingsins. Magnús kallar erindi sitt
The Fish can sing: Laxness in
English Translation. Ingibjörg Har-
aldsdóttir, skáld og þýðandi, og
Ólafur Ragnarsson útgefandi flytja
einnig erindi við setningu þingsins
sem fram fer í sal 2 í Háskólabíói
eins og þingið allt. Setningin og
þingið eru öllum opin.
Dagskrá þingsins
Laugardagur 20. apríl 2002
9.30-10.30 Kvika í hrosshófi –
Skáld og samfélag
Úlfar Bragason: Sveitaómenn-
ingin í skugga skáldsins frá Lax-
nesi.
Jón Karl Helgason: Hver á Hall-
dór Laxness?
Pétur Már Ólafsson: Platsaungv-
ari hólfélagsins – Garðar Hólm
verður til.
Kaffihlé
11.00-12.15 Yfirdímensjóneruð
örlög – Samtöl við skáldsögur
Halldór Guðmundsson: „Einsog
þráin sem ég bar“ – Um ástina í
verkum Halldórs Laxness.
Bergljót S. Kristjánsdóttir:
Tunga, samfélag, menning. Um
málið á Gerplu.
Torfi Tulinius: Búkolla, Bjartur
og blómin. Um þjóðtrú, myndmál
og list skáldsögunnar í Sjálfstæðu
fólki.
Friðrik Rafnsson: Jarmomil og
Ljósvíkingurinn: Ímynd ljóðskálds-
ins hjá Laxness og Kundera.
Hádegishlé
13.30-14.30 Völvan með töfra-
sprotann – Leikrit og leikhús
Hávar Sigurjónsson: Frá
Strompleiknum til Kristnihaldsins.
Kristín Jóhannesdóttir: Um
Strompleikinn.
Bjarni Jónsson: Gengið yfir lík.
Um ástríðufullar og dramatískar
persónur í skáldsögunni Barn nátt-
úrunnar og tilraun til þess að
breyta henni í leikgerð fyrir útvarp.
Kaffihlé
15.00-16.00 „Að gánga á mála hjá
lyginni“ – Laxness á nýrri öld
Sigurbjörg Þrastardóttir: Chapl-
in í krosshliðinu.
Andri Snær Magnason: Lengstur
skuggi í kvöldsól.
Auður Jónsdóttir: Fáðu þér fjall-
gönguskó! – Ranghugmyndin um að
íslenskir höfundar skrifi í skugga
„fjallsins“ Halldórs Laxness.
Sunnudagur 21. apríl 2002
9.30-10.30 „Samvirk framníng
þjóðreisnar“ – Pólitískar skoðanir
Jón Ólafsson: Laxness í Sovét-
ríkjunum. Hin pólitíska ferðabók,
nokkur samtímaverk.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson:
Myrkur heimsins.
Morten Thing: Laxness og
danskir kommúnistar: Nexø, Gel-
sted, Kirk og Heinesen.
Kaffihlé
11.00-12.15 „Hvor í annars
draumi“ – Samband bóka og bóka –
höfundar og höfundar
Helga Kress: „Á hverju liggja
ekki vorar göfugu kellíngar.“ Hall-
dór Laxness og Torfhildur Hólm.
Hjörtur Pálsson: Eru Vikivaki
Gunnars Gunnarssonar og Kristni-
hald undir Jökli eftir Halldór Lax-
ness hliðstæðar táknsögur?
Soffía Auður Birgisdóttir: Skáld-
uð ungsjálf. Sjálfsmyndir Laxness
og Þórbergs í skáldævisögulegum
verkum þeirra.
Lars Lönnroth: Laxness revolt-
erade mot sagatraditionen.
Hádegishlé
13.30-14.30 Glæpur og dygð –
Siðferði
Vésteinn Ólason: „Undur mikið
hversu mart þú kant ljúga“ – Lygi
og sannleikur í verkum Halldórs
Laxness.
Dagný Kristjánsdóttir: Að missa
og finna aftur sína Paradís.
Ármann Jakobsson: Nietzsche í
Grjótaþorpinu: Siðferði manns og
heims í Atómstöðinni.
Kaffihlé
15.00-16.00 „Ekkert orð er
skrípi“ – Mál og stíll
Guðrún Kvaran: Orðaforðinn í
skáldverkum Halldórs Laxness.
Þorleifur Hauksson: Að hugsa í
öðrum myndum.
Helena Kadeckova: Að þýða
Laxness.
Laxnessþing
sett í dag
RISAHYGGJA eða „gígantismi“
er orð sem stundum hefur sést notað í
tengslum við sum stærstu verk síð-
rómantíska skeiðsins, er skrifuð voru
fyrir áður óþekktar hljómsveitar-
stærðir. Hvað legið hefur að baki
slíkri ofurrausn – hvort sem það var
útblásin listamanna-egó, almenn
framfaratrú darwinismans, eða bara
skortur á rafuppmögnunartækni
seinni tíma – skal ósagt. En hinu má
ekki gleyma, að tónleikagestum alda-
mótaáratuganna kringum 1900
bauðst vart magnaðra listrænt áreiti
á ímyndunaraflið en hljómkviður og
tónaljóð fyrir risahljómsveitir, og
býðst í rauninni ekki enn, þó að sam-
keppni frá sjónrænni afþreyingu nú-
tímans hafi að nokkru leyti ýtt sinfón-
ískri tónlist til hliðar.
Þar við bætist, að uppfærsla slíkra
risaverka verður æ kostnaðarsamari,
eins og allt núorðið sem krefst þátt-
töku margra sérhæfðra einstaklinga.
Er því ekki seinna vænna að hilli loks
undir þriðjungi stærri hljómflutn-
ingssal en Háskólabíó – svo fremi
auðvitað sem takist að fylla hann – ef
áfram skal leggja í álíka „risaeðlur“
fortíðar og Alpasinfóníu Richards
Strauss, sem ef að líkum lætur hlaut
íslenzkan frumflutning sinn í gær-
kvöld fyrir þéttskipuðu húsi. Eins má
ætla að meginástæða þess að Hyr eft-
ir Áskel Másson hafi þurft að bíða
áratug eftir frumflutningi felist í
hversu sjaldan gefast tækifæri til að
spyrða saman á sömu tónleikum ís-
lenzku og erlendu verki fyrir þetta
mikinn mannskap. Til fróðleiks má
nefna, að þegar flestar Beethovens-
infóníur gera aðeins ráð fyrir 12 blás-
arapörtum, pákuleikara og strengja-
sveit, útheimtir Alpasinfónían, auk
strengja og pákna, um 35 blásara-
raddir á sviði – 16 baksviðs, 5 í slag-
verki (þ. á m. vindvél og þrumuvél),
tvær hörpur og orgel. Verk Áskels er
varla síður heimtufrekt – skrifað fyrir
34 blásara, 6 slagverksleikara (um 54
hljóðfæri eða samstæður), 4 + 6 pák-
ur, 2 hörpur og 62 manna strengja-
sveit, enda þótt hér
lékju aðeins 50.
Tónleikarnir hófust á
hápunktsatriðinu úr óp-
eru Strauss Salóme,
þegar dóttir Heródíasar
dansar sjöslæðudans
sinn og fær höfuð Jó-
hannesar skírara á silf-
urfati að launum.
Strauss tókst með óper-
unni að ganga rækilega
fram af góðborgurum
samtíðar (1905), enda
tónlistin ósiðug í máta
rétt eins og kristallaðist
í kenjótt ástríðufullum
danshrynjunum.
Hljómsveitin var eldsnörp þegar frá
upphafi og laðaði auk hinna vafasömu
ísmeygilegheita einnig fram nokkur
seiðandi panóramísk augnablik sem
hefðu fallið skínandi vel að kvikmynd-
inni Arabíu-Lárenzíusi.
Hyr mun fyrsti þáttur úr þríþættu
klukkustundar löngu verki Áskels
Mássonar, Sinfónía trilogia, frá 1990–
92, og jafnframt sá lengsti eða um 28
mín. Hyr er fornt eldsheiti, og eld-
urinn hefur frá örófi alda táknað
hreinsun, skírslu. Hann hefur áður
komið við sögu í verkum Áskels,
a.m.k. í ballettnum Höfuðskepnunum
frá upphafsárum ferilsins, en hefur í
hérumræddu verki trúlega meir mót-
azt frá ljóðrænu og heimspekilegu
sjónarhorni en var í fyrra dæminu.
Eldskírslu fylgir oft líkamleg pín og
síðan andlegur trans, og hvort
tveggja virtist búa undir tónsmíðinni í
ríkum mæli. Allt frá tilkomu harm-
ónísks rytma á síðmiðöldum hefur
kvöl öðru fremur verið táknuð með
ómstríðni, og jafnvel þótt módern-
isminn hafi tekið þann fylgifisk úr
sambandi að mestu, þá var engu að
síður eins og eimdi eftir hinni fornu
hugsun hér, enda man undirritaður
ekki í svip eftir jafnómstríðu verki út í
gegn af hendi Áskels í mörg ár. Verk-
ið einkenndist í meginatriðum af mis-
stórum klasahljómaflekum, og þrátt
fyrir oft bullandi krossarytmík úr
m.a. einhverju stærsta slagverksapp-
arati sem sézt hefur í sinfónísku ís-
lenzku verki, þá bar merkilega lítið á
sveiganlegri rytmík í lagferlinu, enda
augljóslega lítið lagt upp úr melód-
íska þættinum sem slíkum. Engu að
síður brá fyrir mörgum litríkum
sprettum í þessu kraftmikla verki, og
virtist stundum sem „léki hár hiti / við
himin sjálfan“. M.a.s.
vottaði fyrir púlsrytma,
t.d. við ostinato-staði
harpnanna eða í dyn-
mögnuðum „galeiðu-
trommu“-sláttarkafla,
sem kveikti ýmis
rammheiðin hug-
myndatengsl aftan úr
frumsteinöld. Frá
heyrnarhóli almenns
hlustanda hefðu slíkir
staðir gjarna mátt vera
fleiri. Annars myndi
Hyrjarþátturinn vafa-
lítið njóta sín enn betur
sem liður í heildarflutn-
ingi allra þriggja þátta,
og gefst vonandi kostur þess í betra
tónlistarhúsi á komandi árum.
Alpasinfónía Strauss var samin
1911–15. Líkt og undangengin 3. sin-
fónía hans (Domestica) frá 1904 er
hún prógrammsinfónía og „fjallar“
um fjallgönguferð í 22 nafngefnum
köflum, eða, kannski réttara, smæð
mannsins gagnvart undrum náttúr-
unnar. Hún hefur stundum verið
nefnd „Pastoralsinfónía 20. aldar“.
Þar getur snemma að heyra tónmál-
aða eina af nafntoguðustu sólarupp-
rásum tónbókmennta (að ógleymdri
þeirri úr tónaljóði sama höfundar,
Also sprach Zarathustra), og kaflinn
„Á tindinum“ þykir ekki síður til-
komumikill.
Strauss þótti ekki alltaf heillandi
persónuleiki í umgengni og honum
hefur oft verið legið á hálsi fyrir of-
hlaðinn hljómsveitarrithátt. Það hlýt-
ur samt öðru fremur að vera háð túlk-
un, því að í þessu tilviki var býsna
erfitt að láta ekki hrífast af göldróttri
orkestrunarsnilld tónskáldsins. Ma-
estro Petri Sakari hafði í feikimörg
horn að líta, eitt hið viðsjárverðasta
kannski í „auf Irrwegen“ (á villigöt-
um), en sá undantekningarlítið við
háskanum og reiddi fram hreint
makalaust tæra heildarsýn úr marg-
slungnum tónvefnaðinum með krist-
alsskýrri mótun og sannfærandi
tempóvali. Fílefld lúðradeildin (þ. á
m. 10 horn!) glampaði og skein efst
uppi á hátindi og víðar svo sveið í aug-
un, og hressileg veiðiköllin neðan úr
anddyri á uppstigningu voru aðeins
eitt af ótal bráðskemmtilegra augna-
blika í þessari stórbrotnu hálendis-
hljómkviðu.
Eldskírn aftan úr frumsteinöld
TÓNLIST
Háskólabíó
Richard Strauss: Blæjudans Salómear.
Áskell Másson: Hyr (frumfl.). R. Strauss:
Alpasinfónían Op. 64. Sinfóníuhljómsveit
Íslands u. stj. Petris Sakaris.
Fimmtudaginn 18. apríl kl. 19:30.
SINFÓNÍUTÓNLEIKAR
Áskell Másson
Ríkarður Ö. Pálsson