Morgunblaðið - 26.05.2002, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 26. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
KYNFERÐISBROT gegn börnum
hafa verið feimnismál allt fram á síð-
ustu ár hér á landi sem annars staðar.
Breyting hefur orðið á þessu og má til
dæmis benda á mikla umræðu hér á
landi undanfarna mánuði um þessi
efni í kjölfar umdeildra dómsmála.
Ýmislegt hefur verið gert til að færa
löggjöf um þetta efni í nútímalegra
form og stuðningur við fórnarlömb
hefur stóraukist. Má fullyrða að Ís-
lendingar standa framarlega á þessu
sviði, þ.e. hvað varðar samfélagsleg-
an vilja til að taka þessi mál föstum
tökum. En betur má ef duga skal.
Löggjöfin
Ákvæði almennra hegningarlaga
um kynferðisbrot voru tekin til end-
urskoðunar fyrir tíu árum. Sam-
kvæmt 200. grein skal hver sá sem
hefur samræði eða önnur kynferðis-
mök við barn sitt eða annan niðja
sæta fangelsi allt að 6 árum og allt að
10 árum ef barn er yngra en 16 ára.
Önnur kynferðisleg áreitni varðar
allt að 2 ára fangelsi og allt að 4 ára
fangelsi ef barn er yngra en 16 ára.
Sama refsing á við, samkvæmt 201.
grein, ef gerandinn er í sérstöku
trúnaðarsambandi við barnið svo sem
þegar um fósturbarn er að ræða eða
ungmenni sem viðkomandi hefur ver-
ið trúað fyrir til kennslu eða uppeldis.
Ef engu slíku sérstöku sambandi
milli geranda og barns er fyrir að
fara, mælir 202. grein fyrir um að
hver sá sem hefur samræði eða önnur
kynferðismök við barn, yngra en 14
ára, skuli sæta fangelsi allt að 12 ár-
um. Önnur kynferðisleg áreitni varð-
ar allt að 4 ára fangelsi. Ef barn er á
aldrinum 14–16 ára er samræði ekki
refsivert nema beitt hafi verið blekk-
ingum eða táli.
Ákvæði var bætt við hegningarlög-
in á yfirstöðnu þingi um að hver sá
sem greiði barni eða ungmenni yngra
en 18 ára endurgjald fyrir að hafa við
það samræði eða önnur kynferðis-
mök skuli sæta fangelsi allt að 2 ár-
um. Þótt barnavændi sé fátítt hér
mætti beita ákvæðinu gegn Íslend-
ingum sem kaupa sér kynlífsþjónustu
erlendis enda sé brotið einnig refsi-
vert samkvæmt lögum þess lands þar
sem það á sér stað.
Fram kom í athugasemdum með
síðastnefndri lagabreytingu að á veg-
um dómsmálaráðuneytisins sé fyrir-
huguð frekari endurskoðun á ákvæð-
um almennra hegningarlaga um
kynferðisbrot gegn börnum.
Samkvæmt hegningarlögum fyrn-
ast sakir á 2–15 árum eftir því hversu
alvarlegt brotið er. Það væri óviðun-
andi ef þessar reglur giltu um kyn-
ferðisbrot gagnvart börnum sem
skiljanlega leita oft ekki réttar síns
fyrr en löngu eftir að brot á sér stað.
Ráðin var bót á þessu með lagabreyt-
ingu árið 1998 sem mælir fyrir um að
fyrningarfrestur vegna kynferðis-
brota teljist ekki fyrr en frá þeim
degi er brotaþoli nær 14 ára aldri.
Í dómi Hæstaréttar 14. mars sl.
reyndi á fyrningarfrest. Kærandi
kærði ekki misnotkun sem hún hafði
orðið fyrir af hálfu stjúpföður síns á
aldrinum 9–14 ára fyrr en hún var
orðin 27 ára. Hæstiréttur gat augljós-
lega ekki beitt nýja lagaákvæðinu um
fyrningarfrest afturvirkt. Þess í stað
leit Hæstiréttur svo á að misnotkunin
hefði verið eitt samfellt brot sem
byrjaði ekki að fyrnast fyrr en í lok
misnotkunartímabilsins. Var ákærði
fundinn sekur um brotið og dæmdur í
5½ árs fangelsi. Málavextir sýna vel
að það er fullkomlega skiljanlegt
vegna hinnar hrikalegu meðferðar á
þolanda að hún hafi ekki haft andlega
burði fyrr en löngu seinna til að taka
á málinu. Samfélagið verður að geta
boðið upp á að réttlætið nái fram að
ganga þótt um síðir sé.
Réttarstaða brotaþola
Árið 1999 voru gerðar breytingar á
lögum um meðferð opinberra mála
sem höfðu það að markmiði að
styrkja stöðu brotaþola, þ.m.t. barna,
í kynferðisbrotamálum. Þannig skal
lögregla nú ávallt tilnefna barni rétt-
argæslumann ef rannsókn beinist að
meintu kynferðisbroti gagnvart því.
Þegar börn eiga í hlut er mikilvægt
að haga skýrslutökum og málsmeð-
ferð þannig að valdi þeim sem
minnstu andlegu álagi. Þetta sjónar-
mið kann þó að stangast á við rétt
sakbornings samkvæmt 6. grein
Mannréttindasáttmála Evrópu til að
gagnspyrja vitni. Má taka dæmi af
nýlegum dómi Mannréttindadóm-
stóls Evrópu í máli P.S. gegn Þýska-
landi, 20. desember 2001. Píanókenn-
ari var ákærður fyrir brot gegn
nemanda sínum, 8 ára stúlku. Var það
talið brot á 6. grein sáttmálans að
kennarinn var dæmdur í refsingu
þótt hann hefði aldrei fengið tækifæri
til að leggja spurningar fyrir þolanda.
Lög um meðferð opinberra mála
fara bil beggja að þessu leyti. „Þegar
skýrsla er tekin af brotaþola yngri en
18 ára getur dómari kvatt til kunn-
áttumann sér til aðstoðar við skýrslu-
tökuna. Þá eiga ákærandi, ákærði og
verjandi hans ekki rétt á að vera við-
staddir í dómsal eða annars staðar
þar sem dómþing er háð ef dómari
telur að nærvera þeirra geti orðið
Löggjöf færð í
nútímalegra horf
Ýmislegt hefur verið gert á undanförnum árum til að bæta löggjöf um
kynferðisofbeldi gegn börnum, en betur má ef duga skal. Páll Þórhallsson
fjallar um kynferðisafbrot og lagarammann.
UM TÍU málum vegnakynferðisofbeldis gegnbörnum er vísað tilBarnahúss í hverjummánuði að meðaltali. Á
þriðja starfsári hússins, frá 1. nóv-
ember 2000 til 1. nóvember 2001, var
114 málum vísað til hússins, en þar
var bæði um að ræða könnunarviðtöl
af hálfu barnaverndarnefndar og
skýrslutökur að beiðni dómara. Í
upplýsingum frá Barnahúsi kemur
fram, að í 90% tilvika, þar sem börn
greina frá kynferðisofbeldi, þekkir
gerandinn til barnsins og í 44% til-
vika voru tengsl milli þeirra náin, þ.e.
gerandinn var faðir, stjúpfaðir, afi,
bróðir, frændi eða annar ættingi. Að-
eins 10% gerenda voru barninu
ókunnugir.
Barnið þurfi aðeins
að koma á einn stað
Starfsemi hófst í Barnahúsi í nóv-
ember 1998. Hugmyndin er sótt til
Bandaríkjanna og byggist á því að
barn sem sætt hefur kynferðisof-
beldi þurfi aðeins að koma á einn stað
þegar málið er rannsakað og þurfi
ekki að endurtaka sögu sína margoft.
Þá var markmiðið einnig að samhæfa
eins og unnt væri hlutverk barna-
verndarnefnda og félagsmálayfir-
valda annars vegar og hins vegar
hlutverk lögreglu, saksóknara,
lækna og fleiri við rannsókn mála.
Flest mál sem varða kynferðisof-
beldi gegn börnum hér á landi koma
til kasta Barnahúss, en það veltur þó
á ákvörðun dómara í þeim málum
sem fara fyrir dóm, hvort yfir-
heyrslur fara fram í Barnahúsi eða
hjá viðkomandi dómstól. Árið 1999
tóku gildi ákvæði laga um meðferð
opinberra mála, sem m.a. hafa í för
með sér að skýrslutakan er í höndum
dómara en ekki lögreglu eins og áður
var. Um svipað leyti tók Héraðsdóm-
ur Reykjavíkur í notkun sérstaka að-
stöðu þar sem skýrslur eru teknar af
börnum, en dómarar við dómstólinn
nýta þó flestir eftir sem áður aðstöð-
una í Barnahúsi. Oft er þó talað við
börn eldri en 14 ára í húsnæði dóm-
stólsins, en sakhæfi er bundið við 15
ára aldur.
Það sama á við um Héraðsdóm
Norðurlands eystra, en þar er einnig
sérútbúin aðstaða til yfirheyrslna af
þessu tagi. Í þessum málum gildir þó
engin föst regla, t.d. vísa sumir dóm-
arar málum eldri barna til Barna-
húss, en aðrir taka ákvörðun um að
yfirheyra sjálfir yngri börnin. Hér-
aðsdómur Reykjaness tók þann kost-
inn, í stað þess að útbúa sérstaka að-
stöðu í húsnæði réttarins, að tengjast
Barnahúsi með fjarfundabúnaði, svo
dómari getur setið í Hafnarfirði og
stjórnað yfirheyrslu yfir barni í
Barnahúsi.
Sérútbúið viðtalsherbergi
Barnahúsið er í Reykjavík og er
hannað sérstaklega til að mæta þörf-
um barna. Í húsinu er sérútbúið við-
talsherbergi til að framkvæma rann-
sóknarviðtöl eða skýrslutöku. Þar er
barnið eitt með viðmælanda sínum.
Viðtalinu er sjónvarpað beint í sér-
stakan fundarsal þar sem þeir sem
þurfa að fylgjast með framburði
barnsins eru staddir. Þegar um
könnunarviðtal er að ræða fylgist
einungis starfsmaður barnaverndar-
nefndar með viðtalinu og ber form-
lega ábyrgð á framkvæmd þess.
Könnunarviðtöl fara einkum fram ef
meintur gerandi er ósakhæfur, þ.e.
hefur ekki náð 15 ára aldri, þegar
börn eru uppvís að kynferðislegum
leikjum með jafnöldrum sínum eða
þegar grunsemdir um kynferðisof-
beldi eru mjög veikar.
Ef viðtalið er liður í lögreglurann-
sókn fer það fram undir stjórn dóm-
ara að viðstöddum fulltrúa ákæru-
valdsins, verjanda sakbornings og
sakborningi sjálfum, krefjist hann
þess, réttargæslumanni barnsins,
starfsmanni barnaverndarnefndar
og ef til vill fulltrúum lögreglu. Dóm-
arinn stjórnar framvindu viðtalsins
og getur komið að spurningum án
þess að barnið verði þess vart með
hjálp sérstaks búnaðar.
Aðstaða til læknisskoðana
Í Barnahúsi geta barnaverndar-
nefndir fengið ráðgjöf hjá sérfræð-
ingum við upphaf máls og um könn-
un máls þegar tilkynning hefur
borist. Í húsinu er fullkomin aðstaða
til læknisskoðana sem er fram-
kvæmd ef barnaverndarnefnd, lög-
regla, forsjáraðilar barns eða barnið
sjálft óska eftir því.
Sú aðferð sem notuð er í Barna-
húsi þegar viðtöl eru tekin við börn
kallast rannsóknarviðtal (forensic
interview) og er alþjóðleg aðferð til
að tala við börn sem grunur leikur á
að hafi orðið fyrir kynferðisofbeldi.
Eins og áður sagði er barnið eitt í
herbergi með viðmælanda sínum og
er viðtalið tekið upp á myndband. Í
fundarherbergi á neðri hæð eru
staddir þeir sem þurfa að fylgjst með
viðtalinu meðan það fer fram. Sam-
kvæmt upplýsingum Barnahúss er
uppbygging viðtalsins studd fjölda
rannsókna sem snúa að áreiðanleika
framburðar barna. Tekið er mið af
áhrifum leiðandi spurninga á börn,
minnisgetu barna, aldurstengdum
þroska og hugtakaskilningi svo eitt-
hvað sé nefnt. Aðferðin er stöðluð og
þeir sem taka viðtalið eru sérþjálf-
aðir í notkun þess. Reynt er að fá
fram frjálsa frásögn barnsins og sér-
hæfðar spurningar eru notaðar til að
fá nákvæmari svör.
Greining og meðferð
Þegar barn hefur komið í viðtal í
Barnahús hvort heldur sem er könn-
unarviðtal eða skýrslutöku fyrir
dómi er tekin ákvörðun um hvort
þörf sé á læknisskoðun og sérhæfðri
greiningu og meðferð. Sérfræðingar
Barnahúss veita börnum sem þangað
er vísað í allt að 14 meðferðarviðtöl.
Sé barn utan af landi hittir sérfræð-
ingurinn það í heimabyggð þess. Í
KYNFERÐISOFBELDI GEGN BÖRNUM OG UNGMENNUM
Tíu mál til Barnahúss
Hvað er kynferðisofbeldi, hvaða áhrif hefur það á
þolendur, hverjir eru ofbeldismennirnir, hverjir
eru þolendur og hvert geta þeir snúið sér? Hvaða
réttarbóta er þörf? Ragnhildur Sverrisdóttir leitaði
svara, m.a. hjá Barnahúsi, Stígamótum og
umboðsmanni barna.
ENGIN ástæða er til að ætla að tíðni
sifjaspella sé lægri hér en annars
staðar í hinum vestræna heimi. Það
er því raunhæft að ætla að milli 10 og
20% kvenna hafi verið beitt sifja-
spellum í bernsku. Almennt benda
kannanir til að einn drengur á móti
hverjum fjórum stúlkum verði fyrir
sifjaspellum.
Sifjaspell eru algengasta form
kynferðisofbeldis á börnum og einn
af alvarlegustu glæpunum sem bein-
ist að börnum og unglingum.
Sifjaspell eru kynbundið ofbeldi,
98% ofbeldismanna eru karlar og
stúlkur eru þolendur í 96% tilvika.
Stígamót skilgreina sifjaspell sem
allt kynferðislegt atferli milli ein-
staklinga, sem tengdir eru tengslum
trausts og þar sem annar aðilinn vill
ekki slíkt atferli en er undirgefinn og
háður ofbeldismanninum á einhvern
máta. Sifjaspell eru misbeiting valds
í formi kynferðislegra athafna og
traust barnsins er misnotað og sví-
virt.
Tengsl barna við ofbeldismenn í
sifjaspellamálum eru margskonar.
Þeir eru feður, stjúpfeður, bræður,
afar og frændur barnanna. Til þeirra
teljast líka nánir vinir fjölskyldunn-
ar, nágrannar og kennarar svo eitt-
hvað sé nefnt.
Sifjaspell standa yfirleitt yfir í
nokkur ár. Stundum muna konur að-
eins eftir einu skipti, þegar þær
byrja að rifja ofbeldið upp, en oft
kemur í ljós við upprifjun að það hef-
ur staðið lengur. Sumar konur muna
eftir að sifjaspellin hafi staðið í meira
en 10 ár. Stundum eiga konur engar
bernskuminningar án sifjaspella.
Goðsagnir um þolendur:
Fyrst er til að nefna goðsögnina
um að sifjaspell séu ekki veruleiki,
þau séu hugarórar og óskhyggja
stúlkubarna um kynferðismök við
feður sína. Fáar goðsagnir hafa vald-
ið þolendum sifjaspella eins miklum
skaða og þessi. Hún hefur m.a. leitt
til þess að sifjaspell hafa legið í þagn-
argildi allt fram á síðustu ár.
Önnur goðsögn gengur út á það að
stúlkur njóti sifjaspella og að þær
tæli karlkyns ættingja til maka við
sig. Fyrst þær mótmæli ekki og þar
sem sifjaspellin vari oft í mörg ár,
hljóti þær að njóta þeirra og vilja
þau. Auk þess séu stúlkubörn kyn-
ferðislega tælandi. Goðsagnir af
þessu tagi lýsa fyrst og fremst hug-
arfari þeirra, sem bera þær á borð.
Þær endurspegla ekki líðan og stöðu
stúlkubarns, sem er beitt kynferðis-
ofbeldi af nánum ættingja. Varðandi
hugmyndina um að börn séu kynæs-
andi og beri þess vegna ábyrgð á því
kynferðisofbeldi sem þau verða fyr-
ir, nægir að minna á að börn allt frá
því að þau eru í vöggu eru beitt sifja-
spellum.
Þriðja goðsögnin miðar að því að
afmarka þann hóp, sem sætir slíku
ofbeldi. Staðhæft er að aðeins stúlk-
ur, sem koma úr stórum fjölskyld-
um, úr „vandamálafjölskyldum“,
þær sem búa í landfræðilega ein-
angruðum fjölskyldum, þær sem eru
„lauslátar“ og loks þær, sem eiga
mæður, sem sjálfar eru þolendur
sifjaspella, séu beittar þessu ofbeldi.
Ekkert af þessu stenst. Rann-
sóknir sýna að börn úr hvaða fjöl-
skyldu sem er geta orðið þolendur
sifjaspella. Enga samsvörun er að
finna milli sifjaspella og félagslegrar
stöðu, búsetu, hegðunar stúlkna, for-
sögu mæðra eða öðrum félagslegum
þáttum.
Fimmta til tíunda
hvert stúlkubarn