Morgunblaðið - 01.06.2002, Qupperneq 12

FRÉTTIR
12 LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ANNARS vegar er stungið upp á
nýju fyrirkomulagi fiskveiði-
stjórnar sem dregur dám af þró-
un peningamálastjórnar í heim-
inum og hins vegar er þar að
finna umfjöllun um umhverfis-
lega óvissu.
Þorvaldur segir að fiskveiði-
stjórn sé ef til vill óvenju við-
kvæmt mál á Íslandi. „Sjávar-
útvegurinn er stór hluti
hagkerfisins hér á landi og þess
vegna skiptir mjög miklu máli
hvernig stjórn hans er farið. Við
stingum upp á því að ný sjón-
armið í löggjöf um seðlabanka,
sem rutt hafa sér til rúms síðast-
liðin tíu ár, verði tekin upp í
stjórn fiskveiða. Þessi sjónarmið
hafa verið á þá lund að peninga-
mál séu mikilvægari en svo að
vel fari á að stjórnmálamenn
skipti sér af þeim. Þess vegna
hefur sjálfstæði seðlabanka verið
aukið víða um heim,“ segir hann.
Nefnd um auðlinda-
gjald verði skipuð
Á svipaðan hátt er lagt til í rit-
gerðinni að skipuð verði nefnd
embættismanna sem stjórnmála-
menn geti ekki hnikað. „Þeir
gætu t.a.m. verið skipaðir til
fimm ára í senn. Lög um starf-
semi nefndarinnar eiga að vera á
þann veg að hún sé óháð öllum
utanaðkomandi þrýstingi,“ segir
Þorvaldur.
Þorvaldur segir að í ritgerð-
inni sé kynnt til sögunnar um-
hverfisóvissa, þ.e. óvissa um at-
burðarás í vistkerfi hafsins, sem
setur mark sitt á sjávarútveginn.
„Það kemur í ljós að þegar hún
er tekin með í reikninginn hefur
sóknarstýring með gjaldi ótví-
ræða hagkvæmisyfirburði yfir
kvótastýringu eins og hún tíðk-
ast hér,“ segir hann. Hann segir
að Weitzman hafi sýnt fram á
þessa niðurstöðu með töluvert
flóknum reikningum annars stað-
ar, en þarna sé hún felld inn í
umfjöllun um málið í heild sinni.
Í ritgerðinni er farið yfir
hvernig sníða megi helstu galla
kvótakerfisins í burtu. Nefndir
eru fimmtán rekstrarhagfræði-
legir gallar, sem lúta að hegðun
fyrirtækja, og fimm þjóðhag-
fræðilegir gallar, sem lúta að
þjóðarbúinu í heild.
Fyrsti rekstrarhagfræðilegi
gallinn varðar of mikla afkasta-
getu flotans. Kvótakerfið hvetji
til hennar, vegna þess að hámark
kvótans sé ósveigjanlegt og leyfi
ekki aðlögun sóknar að árferði.
Því sé hagkvæmt fyrir útgerð-
arfyrirtæki að hafa stærri flota
miðað við veiði en samkvæmt
veiðigjaldsleiðinni.
Kvótakerfið hvetji
til brottkasts
Í öðru lagi hvetji kvótakerfið,
vegna þess að það er bundið
tímabilum, til brottkasts. Skip
haldi frekar dýrari tegundum
afla og hendi þeim ódýrari. Ef
veiðigjaldsleiðin væri farin
myndu allar tegundir fiskjar
vera verðmætar og
enginn hvati mynd-
ast til brottkasts,
svo lengi sem verð
hans að frádregnu
veiðigjaldi væri
hærra en kostnað-
urinn við að flytja
hann til hafnar.
Í þriðja lagi
hvetji kvótakerfið
til brottkasts ódýr-
ari afla innan teg-
unda, þannig að
verðmætari fiskum
verði landað, en
minni einstakling-
um hent í hafið aft-
ur.
Í fjórða lagi segja Þorvaldur
og Weitzman að kvótakerfið
hvetji til óhagkvæmrar hegðunar
útgerðarfyrirtækja þegar þau
eru að fínstilla sóknartíma til að
forðast að veiða meira en kvótinn
leyfir.
Í fimmta lagi nefna þeir að
þegar heildarkvótamagn nálgist
jafnvægismagn til langs tíma,
eins og gerst hafi á Nýja-Sjá-
landi, verði kvótinn ekki fullnýtt-
ur.
Röksemd númer sex lýtur að
ósveigjanleika kvótakerfisins.
Heildarkvóti sé ákveðinn fyrir
kvótatímabilið og þá séu margir
þættir varðandi fiskstofnana
óvissir og háðir skyndilegum
breytingum, sem erfitt sé að
bregðast við. Veiðigjaldinu sé
hins vegar hægt að breyta um
leið og slíkar upplýsingar berist.
Í sjöunda lagi víkja þeir að því
að um sé að ræða margar teg-
undir fiskjar í sjónum og ekki sé
hægt með kvótakerfi að stjórna
til fulls tegundasamsetningu
heildarafla.
Takmörkun á
nýliðun í greininni
Í áttunda lagi nefna þeir að
samkvæmt kvótakerfinu megi
eigendur fiskiskipa einir eiga
kvóta, sem komi í veg fyrir að
nýir aðilar komist að í greininni.
Í níunda lagi segja þeir að um-
fangsmiklir kvótaeigendur geti
leynt eða ljóst gert með sér sam-
komulag í því augnamiði að hafa
áhrif á kvótaverð.
Í tíunda lagi nefna Þorvaldur
og Weitzman að sjómenn sem
eigi ekki nægan kvóta í upphafi
fiskveiðiárs þurfi að taka á sig
mikla áhættu, enda þurfi þeir að
kaupa kvóta áður en þeir sigli til
hafs. Atvinnugreinin sé fyrir
mjög áhættusöm, afli óviss, og
ekki sé á þá áhættu bætandi.
Í ellefta lagi segja þeir að
kvótakerfið auki áhættu á alls
kyns verkföllum og mótmælum
þeirra sem vinni í sjávarútvegi,
þar sem þeir eigi ekki kvótann
sjálfir, heldur þurfi að vinna fyr-
ir „sægreifa“ eða „kvótakónga“.
Tólfta röksemdin fjallar um að
samkvæmt kvótakerfinu er tak-
mörkun á framsali kvóta milli
staða. Þetta fyrirkomulag hamli
frjálsri samkeppni og feli í sér
óhagkvæmni.
Í þrettánda lagi
segja þeir að eigendur
kvóta séu skyldir til
að veiða sem nemur
helmingi kvótans á
tveimur árum. Þetta
sé kvöð og dragbítur
á hinn frjálsa markað.
Í fjórtánda lagi
nefna þeir að fisk-
veiðistjórnarlög banni
einum aðila að eiga
meira en 8–10% heild-
arkvótans, sem komi í
veg fyrir hagkvæmni
stærðarinnar.
Í fimmtánda lagi
nefna þeir holur í
kvótakerfinu sem varða smábáta,
sem eru að hluta til utan kvóta-
kerfisins.
Hægt að nota skatttekjur
til að leggja niður
virðisaukaskatt
Þjóðhagfræðilegar röksemdir
eru sem fyrr segir fimm talsins.
Í fyrsta lagi missi íslenska ríkið
af miklum skatttekjum sem nota
megi til að leggja niður óhag-
kvæma skatta á borð við virð-
isaukaskatt. Annar kostur sem
bent er á er að tekjum vegna
auðlindagjalds verði haldið frá
stjórnvöldum og veitt beint til
heimilanna.
Í öðru lagi segja þeir að í
kvótakerfinu hafi falist miklar
niðurgreiðslur og styrkir hins
opinbera til sjávarútvegs. Þessir
styrkir hafi verið leyndir og
hvergi komið fram. Auðlinda-
gjaldsleiðin myndi auka gagnsæi
og draga mjög úr ríkisstyrkjum,
sem hafi neikvæð áhrif á hvata
innan kerfisins.
Þriðja röksemdin sem snýr að
þjóðarbúinu fjallar um hina svo-
nefndu hollensku veiki, en lönd
sem þjást af henni reiða sig um
of á eina atvinnugrein. Aðrar
greinar líði fyrir það. Auðlinda-
gjaldsleiðin flýti fyrir minnkun
flotans og dragi úr einkennunum.
Auðveldi inn-
göngu í ESB
Í fjórða lagi segja þeir að auð-
lindagjald fjarlægi stærstu
hindrun þess að Íslendingar geti
gengið í Evrópusambandið. Með
því að bjóða upp hluta veiðirétt-
arins, án þess að einskorða upp-
boðið við íslenskt þjóðerni, væri
komið í veg fyrir að hægt sé að
framselja auðlindina í formi
kvóta til erlendra aðila.
Í fimmta og síðasta lagi nefna
þeir Þorvaldur og Weitzman að
kvótakerfið sé óréttlátt. Órétt-
læti geti leitt til óstöðugleika og
stöðnunar í hagkerfinu. Sem
dæmi nefna þeir að á ósveigjan-
legum vinnumarkaði eins og
þeim íslenska gæti farið svo að
verkalýðsleiðtogar knýi á um
meiri launahækkanir en ella
vegna þess að þeir teldu sig
hlunnfarna við úthlutun kvótans.
Þótt sú hafi ekki orðið raunin sé
þessi hætta ávallt fyrir hendi.
Óháð nefnd stjórni
auðlindagjaldi
Tvenns konar nýmæli eru í drögum að ritgerð Þorvaldar
Gylfasonar og Martins Weitzmans, hagfræðings við Harvard-
háskóla, um auðlindagjald, sem kynnt voru á ráðstefnunni
Ísland og heimsbúskapurinn – Hagkerfi smárra eyríkja
á tímum alþjóðavæðingar.
Þorvaldur
Gylfason
Ný ritgerð Þorvaldar Gylfasonar
og Martins Weitzmans
ÍSLENSKIR sagnfræðingar virðast
í dag leggja heldur minni trúnað en
áður á kenninguna um að íslensku
samfélagi hafi hnignað verulega á
tímabilinu 1300 til 1900, en kenning
þessi var ávallt einn af hornsteinum
söguskoðunar sjálfstæðisbaráttunn-
ar. Þetta mátti a.m.k. marka af erind-
um sem flutt voru á Íslenska sögu-
þinginu um þetta efni í gær. Óumdeilt
virðist að vísu að loftslag hafi hér
versnað en ekki er að sjá að menn vilji
fullyrða að hnignun lífs og æðis hafi
endilega þurft að fylgja þeirri þróun.
Gunnar Karlsson prófessor gerði
stuttlega grein fyrir hnignunarkenn-
ingunni í upphafi en hann sagði að
fáum öldum eftir lok þjóðveldis hefðu
Íslendingar verið orðnir býsna sann-
færðir um að fyrstu aldir byggðar í
landinu hefðu verið farsælli en þeirra
eigin tími. Hámarki hefði kenningin
náð í yfirlitsritum sem komu út í upp-
hafi síðustu aldar en þar er þeirri
skoðun haldið á lofti að íslenska þjóð-
in hafi á tímabili verið á barmi þess að
deyja algerlega út, þegar gengi henn-
ar var sem verst.
Sagði Gunnar að ef röklega væri
litið á málið væri þessi söguskoðun þó
fjarstæða, enda ljóst að eftir því sem
fólki fækkaði í móðuharðindunum var
meira til skiptanna handa þeim sem
eftir lifðu.
Framfarir en ekki hnignun?
Axel Kristinsson sagði að hafa
þyrfti í huga að ætíð væri auðvelt að
sýna fram á hnignun á tilteknum svið-
um. Hana væri hins vegar ekki alltaf
hægt að yfirfæra á samfélag í heild
sinni.
Axel nefndi sem dæmi að þrátt fyr-
ir að talað væri um sautjándu öldina
sem öld niðurlægingar, andstætt
þrettándu öldinni þegar Íslendingar
framleiddu gullaldarbókmenntir sín-
ar, þá væri það staðreynd að á þeirri
öld hefði utanlandsverslun verið
stórum meiri.
„Á heildina litið væri það djarfur
sagnfræðingur sem héldi því fram að
Íslendingar á sautjándu öld hefðu
verið tæknilega frumstæðari en á
þrettándu öld,“ sagði Axel einnig.
Benti hann m.a. á að hagkerfi
sautjándu aldar stæði mun nær hátt-
um nútímans en hagkerfi þrettándu
aldar, þegar allt væri skoðað. Þá væri
ekki um það deilt að friður og öryggi
var meira á sautjándu öld en á þrett-
ándu öld þegar hér ríkti mikill ófrið-
ur.
Kastaði Axel því fram að líklega
hefði hnignunarkenningin orðið svo
áhrifamikil og lífseig, sem raun ber
vitni, vegna þess inngróna eðlis
mannsins að telja fortíðina ætíð betri
en nútíðina. Ennfremur hefði þjóð-
ernishyggja sjálfstæðisbaráttunnar
skipt hér miklu, en þar gáfu menn sér
að hag þeirra væri ávallt betur borgið
ef þeir eigi lytu erlendu valdi.
Sannarlega kaldara veðurfar
Árni Daníel Júlíusson velti því fyrir
sér hvernig ætti eiginlega að mæla
hnignun. Sagði hann m.a. að mann-
fjöldatölur einar og sér gæfu ekki til-
efni til að kveða upp úr með hvort ís-
lenska samfélagið var í hnignun eða
ekki, en sem kunnugt er fækkaði Ís-
lendingum á átjándu öldinni úr 60
þúsundum í 47 þúsund. Þar hefði ver-
ið um að kenna stórubólu og móðu-
harðindum. Íslendingum hefði þrátt
fyrir slíkar hörmungar fjölgað flest
ár átjándu aldar og það væri vart til
marks um almenna hnignun.
Sagði Árni Daníel að ein af ástæð-
um þess, að menn upplifðu samfélag
árnýaldar á Íslandi sem samfélag í
hnignun, hefði verið sú að gullaldar-
samfélagið sjálft, samfélag 10.–14.
aldar, var á margan hátt misheppnað
sem slíkt. Þrátt fyrir að miklar menn-
ingarbókmenntir lifðu frá þessum
tíma hefðu engar borgir verið byggð-
ar á Íslandi, engar dómkirkjur úr
steini og engin kaupmannastétt hefði
komist hér á legg.
Árný Erla Sveinbjörnsdóttir,
Raunvísindastofnun Háskólans,
gerði að umtalsefni hitafar á Íslandi á
miðöldum en lækkandi hitastig hefur
lengi verið talið ein af orsökum
meintrar hnignunar á fjórtándu til
nítjándu öld.
„Hnignunarkenning endurreisnar-
innar gengur út frá að fyrstu aldir
byggðar á Íslandi hafi verið þær far-
sælustu í sögu þjóðarinnar. Þá hafi
hér ríkt gullöld en síðan hafi allt til
verri vegar færst. Niðurstöður rann-
sókna á veðurfari liðins tíma benda til
að veður hafi kólnað á öldunum eftir
landnám. Þær gefa því tilefni til að
álykta að í reynd hafi lífsbarátta þjóð-
arinnar harðnað frá því sem var á
þjóðveldistíma, og í kjölfar hans hafi
hún því átt erfiðara uppdráttar,“
sagði Árný Erla í lokaorðum sínum.
Minni einingar skynsamlegri?
Orri Vésteinsson fornleifafræðing-
ur ræddi þá kenningu að þróun torf-
bæjarins endurspeglaði hnignunar-
skeið Íslandssögunnar milli 13. og 19.
aldar. Sagði Orri forsendurnar þær
að loftslag hefði kólnað til muna á Ís-
landi, um eldsneytisskort hefði verið
að ræða vegna þverrandi skóglendis
og að erfiðlega hefði gengið að afla
húsaviða.
Auðvelt væri hins vegar að skjóta
allt þetta á kaf, ef frá væri talinn loft-
lagsþátturinn. Hvað hann varðaði
mætti hins vegar velta fyrir sér hvort
hitastig hefði endilega haft áhrif á
húsakost manna. Líklegast hefðu
menn ætíð reynt að klæða af sér kuld-
ann; kjörhitastig manna væri því
menningarleg breyta.
Orri velti þeirri spurningu upp
hvort þróunina frá stórum húsum
þjóðveldisaldar til minni húsakynna
árnýaldar mætti ef til vill kalla fram-
farir; í því ljósi að hin fyrrnefndu
hefðu verið óskynsamleg. Skynsam-
legra hefði verið að skipta húsum upp
í minni einingar, skipuleggja þau bet-
ur; í stofu, skemmu, skála, kamar og
baðstofu, svo dæmi sé tekið.
Hjalti J. Guðmundsson landfræð-
ingur ræddi að síðustu um áhrif um-
hverfisbreytinga og náttúruhamfara
á byggð á Íslandi. Var það niðurstaða
hans að hnignun lands hefði verið haf-
in áður en búseta manns hófst á Ís-
landi. Maðurinn hefði með sínum at-
höfnum aðeins ýtt á eftir þeim
náttúrulegu breytingum sem þegar
voru í gangi og virk hafa verið und-
anfarin árþúsund.
Morgunblaðið/Ásdís
Fjöldi söguáhugamanna sótti söguþingið í Odda í gær.
Hnignunarkenningin
á augljósu undanhaldi
Bekkurinn var þétt setinn á málstofu um
hnignunarkenninguna í sögu Íslendinga á Ís-
lenska söguþinginu í gær. Þinginu lýkur í dag.
david@mbl.is