Morgunblaðið - 25.08.2002, Blaðsíða 21

stórum stíl eins og í dag, þar sem bar-
ist er um hvern spónapoka og þeir
seldir dýrum dómum. Spónameistari
í kjallaranum var Jósep Húnfjörð
(1876–1959) erfiljóðasmiður og skáld,
ákaflega sérstæður persónuleiki. Oft
spurði hann mig: „Hvort á ég að taka
eftirvinnuna eða semja erfiljóð, það
eru svo margar pantanir óafgreiddar
heima?“ Eitt sinn sendi hann Sveini
Hannessyni skáldi frá Elivogum
(1889–1945) vísu svohljóðandi:
Tungan bærist traust og snjöll
titrar æruþráður,
snotur bær við snjó og fjöll
Sneis er nær en áður.
Sveinn bar vísuna undir sr. Gunnar
Árnason á Æsustöðum (1901–1985)
og eftir hans dóm sendi Sveinn Jósepi
svarvísu, sem því miður er ekki
prenthæf. Jósep hafði verið hraust-
menni mikið á yngri árum og einn
þeirra fáu, sem gátu losað sig úr
„spænska lásnum“. Þeir Erlingur
Pálsson sundkappi og síðar yfirlög-
regluþjónn (1895–1966) höfðu gaman
af að takast á tökum, enda hafði Jós-
ep verið aðstoðarlögregluþjónn á Ísa-
firði, þar sem hann bjó frá 1898–1908.
Háði hann þar marga hildi við norska
sjómenn, sem oft gengu berserks-
gang í landlegum, og hafði ávallt bet-
ur. Eitt sinn hóf Erlingur Jósep á loft
og kastaði honum á vatnsrör, og lenti
Jósep með höfuðið á vatnsrörinu.
„Meiddir þú þig ekki, Jósep minn?“
spurði ég. „Nei“, svaraði Jósep, „en
það kom dæld í vatnsrörið.“ Næsta
sumar, 1943, sagði Jósep við mig: „Ég
er duglegasti maðurinn í Völundi, það
er ekki að marka þig, þú átt í þessu.“
Þetta sumar vann ég fyrri hluta
sumars í Völundi, en seinni hlutann í
Vestmannaeyjum hjá Ársæli Sveins-
syni föðurbróður mínum (1893–1969),
en hann rak þar margvíslega starf-
semi. Er Sæmundur Magnússon
(1888–1969) verkstjóri í Völundar-
portinu þurfti að fara í sumarfrí fóru
menn að spyrja mig, hvort ég væri
„reddarinn“ á meðan. Þar sem ég
hafði áður haft þann starfa að kvitta
fyrir alla bílfarma, sem vörubílstjór-
arnir frá Eimskip fluttu í portið og
þeir komu stundum ansi þétt, þá öðl-
aðist ég mikla leikni í að rita nafn mitt
og það fljótt.
Því hélt ég, að mennirnir hefðu
ætlað að kalla mig ritara, en væru svo
flámæltir, að úr varð „redari“ og að
lokum „reddari“. En að ég ætti yfir
mönnum að segja sem verkstjóri, að-
eins 16 ára, hafði aldrei hvarflað að
mér.
VI.
Tveir starfsfélagar mínir urðu mér
sérstaklega minnisstæðir, þeir Ari B.
Antonsson (1874–1956) fyrrum verk-
stjóri hjá Kol & salt hf. og Sveinbjörn
Erlendsson (1876–1959) frá Eyrar-
bakka. Vikum saman völdu þeir bestu
plankana til gluggasmíðinnar, en ég
flutti þá inn í verksmiðjuna til vinnslu
þar. Við Ari vorum orðnir góðkunn-
ingjar og ræddum allt milli himins og
jarðar, og þó einkum um Völund. Ari
átti heima að Lindargötu 27, beint
suður af Völundarlóðinni. Eitt sinn
segir Ari við mig: „Ekkert skil ég í
honum pabba þínum að nenna að vera
svona ríkur, ekkert nema áhyggjur.“
Þá svara ég: „En þú átt þó húsið á
Lindargötunni.“ „Já, það sem bank-
inn á ekki af því.“ Þeir voru sem sagt
meðeigendur að húsinu, veðdeild
Landsbanka Íslands og Ari, þótt það
væri örugglega aðeins nokkrar þús-
undir sem hann skuldaði í veðdeild-
inni. Þessi setning Ara hefur mér
ávallt þótt minnisstæð, því aldrei
heyrir maður í dag að fólk sem leggur
fram 10–15% útborgun, eigi íbúð sína
með Íbúðalánasjóði ríkisins, sem þó
lánaði 85–90% til kaupanna. Ég sagði
föður mínum ummæli Ara um ríki-
dæmi hans og áhyggjur, sem af því
hlyti að leiða. Hló faðir minn mjög að
þessari setningu Ara og var enn að
hlæja er nálgaðist miðnætti. Ari hafði
auðsjáanlega hitt naglann á höfuðið.
Sveinbjörn Erlendsson var ættaður
frá Eyrarbakka og átti bróður, sem
var alnafni hans. Það þótti mér
merkilegt, en mun ekki vera eins-
dæmi. Hann notaði mikið munntóbak
frá Brødrene Braun í Danmörku,
sem mun þá hafa verið torfengið, því
sambandið við Dani var löngu rofnað
(1940), en kannske hefur Sigurður
Jónasson (1896–1965) forstjóri Tób-
akseinkasölu ríkisins verið svo forn-
býll, að luma ennþá á hinum danska
munaði.
VII.
Hinn 26. febrúar voru samþykkt á
Alþingi lög um orlof, nr. 16 frá 1943.
Þar segir m.a. í 4. gr. laganna: „Sá,
sem fer í orlof á rétt á að fá greitt sem
orlofsfé 4% af kaupi því, sem hann
hefur borið úr býtum fyrir vinnu sína
næsta orlofsár á undan.“ Samstarfs-
mönnum mínum í Völundarportinu
líkaði vel við þessi orlofslög, enda
virðist skv. 3. gr. hafa verið gert ráð
fyrir 12 virkum dögum í orlof, en or-
lofsárið var frá 15. maí til 14. maí
næsta ár. Þó sættu þeir sig illa við 16.
gr.: „Óheimilt er manni að vinna fyrir
kaupi í starfsgrein sinni eða skildum
starfsgreinum meðan hann er í orlofi,
og skulu sett um þetta nánari ákvæði
í reglugerð.“ Áratugum saman höfðu
þessir menn glímt við atvinnuleysis-
vofuna, en nú loks, þegar nóga vinnu
var að hafa, þá átti að banna þeim að
vinna hluta úr árinu, svo kallaða or-
lofsdaga. Að híma niður í Verka-
mannaskýlinu við Kalkofnsveg, óupp-
hituðu, hafði verið hlutskipti margra
þeirra árum saman, þótt snöp væru á
milli við skipakomur, þá komust
ávallt færri að en vildu. Ég man sér-
staklega eftir einum manni, Manga
gamla í Bjarnaborg. „Ég fer þá bara í
bæjarvinnuna á meðan þessir orlofs-
dagar mínir eru að líða“, sagði sá
gamli. Í 18. gr. var mönnum hótað
missi orlofsréttar við svona brotum
og með þau farið sem almenn lög-
reglumál.
VIII.
Á 1. hæð verksmiðjuhússins, sem
reist var 1905, var svo tekið til við að
frumvinna viðinn í gluggana og hurð-
irnar. Þar voru flestar vélarnar einn-
ig frá 1905, frá I. B. Bruun & Søn,
Nykøbing Falster í Danmörku. Þar
voru starfsmenn m.a. Gissur Sveins-
son verkstjóri (1895–1969), Magnús
Ingimundarson (1909–1983) og Guð-
jón Guðjónsson (1898–1992) á 1. hæð-
inni, en á 2. hæðinni fór fullvinnsla
viðarins fram. Þar voru helstir smiðir
á þessum tíma þeir Brynjólfur Jóns-
son (1875–1955) frá Hofsstöðum í
Miklaholtshreppi, Jóel Úlfsson frá
Skagnesi í Mýrdal (1873–1951), Guð-
mundur E. Breiðfjörð frá Hvammi á
Barðaströnd (1888–1964) og Sveinn
Jónsson (1895–1977) frá Seglbúðum í
Landbroti. Allt voru þetta úrvals-
smiðir, Jóel var jafnhentur og nýttist
því best við gluggasmíðina. Brynjólf-
ur var eini starfsmaður í Völundi,
sem fór fram á kauplækkun vegna
aldurs. Hann héldi ekki í við unga og
fullfríska menn. Haraldur bróðir
minn, sem þá var forstjóri, svaraði
beiðni hans þannig: „Öll afköst smiða
eru mæld hér í Völundi og meðan þín
eru fyrir ofan meðaltal, þá munt þú
halda óbreyttu kaupi.“ Guðmundur
E. Breiðfjörð lærði trésmíði hjá Jóni
Ólafssyni trésmíðameistara á Ísafirði
og lauk þar sveinsprófi. Þá dvaldist á
heimili Jóns Rögnvaldur bróðir hans,
fyrsti arkitekt okkar Íslendinga, og
var þá að mæla upp Ísafjarðarkaup-
stað. Þeir Gissur Sveinsson og Sveinn
Jónsson stofnuðu síðar fyrirtækið
„Gissur & Sveinn“ og smíðuðu m.a.
allar innréttingar í Hæstarétt hinn
eldra. Mér finnst, að minningu þeirra
væri vel borgið, ef Þjóðminjasafnið
tæki nokkur sýnishorn af snilldar-
handbragði þeirra, því enn standa
innréttingar óhreyfðar í austurhluta
Arnarhváls. Brynjólfur og Jóel munu
hafa unnið í Völundi samfellt á 5. tug
ára. Það voru engin aldurstakmörk í
Völundi, menn máttu vinna á meðan
þeir treystu sér til. Veikindadagar
hjá þeim voru engir, þeir tóku sér að
lokum hálfs mánaðar frí til þess að
fara heim og deyja.
IX.
Yfirmaður í timburafgreiðslu var
Ásbjörn Ólafsson trésmiður (1860–
1957). Hann lenti í bílslysi 85 ára
gamall og kom ekki til starfa eftir
það, en náði samt 97 ára aldri. Hann
bar mikla virðingu fyrir föður mínum
og þegar hann hringdi, hljóp Ásbjörn
út í Völundarportið og hrópaði:
„Hann er í símanum!“ Ókunnur mað-
ur spurði Ásbjörn, hvort Guð almátt-
ugur væri í símanum, en hann svar-
aði: „Það er forstjórinn, hann Sveinn
M. Sveinsson (1891–1951), húsbóndi
minn.“ Verkstjóri í timburafgreiðslu
var Jón Steingrímsson frá Sölvhóli
(1889–1962), sem gatan vestan við
Völund er kennd við. Helsti af-
greiðslumaður var Magnús Einars-
son (1899–1963) frá Eyrarbakka,
bróðir Ágústs þess, sem fyrr er getið.
Af öllum þessum starfsmönnum þótti
mér vænst um Guðmund E. Breið-
fjörð og um hann reit ég minningar-
grein í Morgunblaðið hinn 28. febrúar
1964. Með okkur Guðmundi hafði
þróast vinátta þegar frá bernsku
minni og hélst til síðasta dags. Hann
var heimilissmiður foreldra minna í
Tjarnargötu 36 og þótti því verki vel
borgið, sem hann tók að sér.
X.
Nágrannar okkar við Skúlagötu
voru Kveldúlfarnir, öðru nafni nefnd-
ir Thorsbræður. Yfirleitt var gott
samkomulag milli fyrirtækjanna utan
einu sinni, að Haukur Thors kemur
inn á skrifstofu föður míns og er mik-
ið niðri fyrir: „Er meiningin að drepa
mig?“ Faðir minn svarar því neitandi,
engin slík áform séu uppi í Völundi.
„Það kom planki út um lúgu og það
var Dunnhatturinn minn, sem bjarg-
aði lífi mínu, en það stórsér á honum.“
Faðir minn fól Sveini Kjartani bróður
mínum (f. 1924) að bæta úr þessu og
lét hann setja upp skilti inni í verk-
smiðjusalnum: „Bannað að reka við
út um lúgurnar.“
Heimildir
1. Eyjólfur Guðmundsson á Hvoli: Merkir
Mýrdælingar, Skaftfellingafélagið gaf út,
Reykjavík 1957. Bókaútgáfa Guðjóns Ó.
Guðjónssonar.
2. Björn Magnússon: Vestur-Skaftfellingar
1703-1966, I-IV, Prentsmiðjan Leiftur hf.,
Reykjavík 1970-1973.
3. Skýrsla Gagnfræðaskóla Reykvíkinga
1928-47, Félagsprentsmiðjan. Ísafoldar-
prentsmiðja hf., og Steindórsprent hf., all-
ar í Reykjavík á árunum 1930-50.
4. Davíð Stefánsson frá Fagraskógi: Ný
kvæðabók 1947. Þorsteinn M. Jónsson,
Akureyri, bls. 148-151, Prentsmiðja Odds
Björnssonar.
5. Björn Magnússon, Guðfræðingatal 1847-
1976, Prentsmiðjan Leiftur hf., Reykjavík
1976.
6. Páll G. Kolka: Föðurtún, Hf. Leiftur
prentaði, útg. höfundur, Reykjavík 1950.
Dyrhólaeyjarviti.
Bakhlið korts með nýárskveðju til viðskiptavinar frá Völundi.Nýárskveðja frá Völundi hf. til viðskiptavinar, 31. desember 1920.
Ljósmynd/Leifur Sveinsson
Í gagnfræðaferðinni 1942, í Dyrhólaeyjarvita: Guðjón Sverrir Sigurðsson, síðar
borgarfulltrúi og formaður Iðju, Gerður Guðnadóttir, ekkja Halldórs Arinbjarnar
læknis, og Stefanía Gísladóttir Pálssonar læknis.
Systrastapi.
Teikning úr bók Bjarna frá Vogi af byggingum Völundar. Ath. eldingarvarann á
skorsteininum.
Höfundur er lögfræðingur í Reykjavík.
Ljósmynd/Snorri Snorrason
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 2002 21