Morgunblaðið - 25.08.2002, Blaðsíða 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
DEILUR um miðlunarlón og
virkjun í Þjórsárverum hafa nú staðið
í meir en 30 ár. Þar togast á óumdeilt
og alþjóðlega viðurkennt líffræðilegt
mikilvægi Þjórsárvera annars vegar
og fýsilegir virkjunarmöguleikar hins
vegar. Í úrskurði Skipulagsstofnunar
virðast virkjunarhagsmunir hafa haft
betur, eða getur farið saman verndun
veranna og nýting svæðisins til orku-
öflunar?
Þjórsárver eru einstæð hálendis-
vin. Nánast hvar sem mælistika er
rekin niður í líffræðilegum saman-
burði lenda Þjórsárver efst. Þar eru
fleiri tegundir blómplantna, mosa,
sveppa og fugla en annars staðar á
hálendinu, þar er stærsta og fjöl-
breyttasta votlendi miðhálendisins og
langmestu freðmýrar á landinu. Þótt
Þjórsárver séu þekktust fyrir frjó-
samt og fjölskrúðugt votlendi, eru
þar einnig víðáttumiklar lyng- og
víðiheiðar. Í Þjórsárverum gætir
áhrifa búfjárbeitar lítið og þar eru
áberandi blómfagrar og blaðstórar
jurtir sem beit hefur útrýmt annars
staðar. Þar finnast tegundir blóm-
plantna, mosa og smádýra sem eru
sjaldgæfar á hálendi og nokkrar
fléttutegundir, sem eru fágætar á
landsvísu og jafnvel heimsvísu. Síðast
en ekki síst eru Þjórsárver mesta og
langmikilvægasta varpland heiða-
gæsar í heiminum.
Er veitan tiltölulega
lítil framkvæmd?
Því hefur verið haldið fram að
Norðlingaölduveita nái tæplega inn í
sjálf Þjórsárver og með því að lækka
lónhæð í 575 m hafi verið dregið að
mestu úr neikvæðum áhrifum. Þann-
ig segir í umsögn iðnaðar- og við-
skiptaráðuneytisins til Skipulags-
stofnunar að „miðlunarlón í hæðinni
575 m y.s. hafi ekki nein teljandi áhrif
á náttúruverndargildi Þjórsárver-
anna og friðlandsins“ (tilvitnun í úr-
skurði Skipulagsstofnunar, bls. 98),
og í bréfi Agnars Ólsens verkfræð-
ings hjá Landsvirkjun f.h. minnihluta
Þjórsárveranefndar segir að skerð-
ing á náttúruverðmætum sé „óveru-
leg“ (bls. 100 í úrskurði). Náttúru-
vernd ríkisins og öll helstu
umhverfissamtök landsins leggjast
hins vegar gegn framkvæmdinni.
Umræðan um áhrif Norðlingaöldu-
veitu hefur litast af deilum um það
hvar mörk Þjórsárvera liggja. Ástæð-
an er að friðlandið nær ekki yfir öll
Þjórsárver. Friðlýsingamörkin réð-
ust á sínum tíma m.a. af brúklegum
viðmiðunarpunktum í landi þar sem
fátt er um nothæf kennileiti á kortum
og utan línunnar lentu gróðurlendi að
norðan, sunnan og aust-
an. Lón Norðlingaöldu-
veitu yrði að stórum
hluta innan marka
Þjórsárvera í landfræði-
legum og vistfræðileg-
um skilningi, og myndi
m.a. fara yfir 7 km² af
grónu landi, mikilvæg
varpsvæði heiðagæsar
og stór rústasvæði. Lón-
ið næði um 5 km inn í
friðlandið sjálft – sem er
svipuð vegalengd og frá
Tjörninni í Reykjavík og
inn að Elliðaám. Það
yrði um 12 km langt eft-
ir farvegi Þjórsár og
tæpir 33 km² að flatar-
máli, álíka stórt og Mývatn (37 km²)
og svipað að flatarmáli og allt byggt
land innan borgarmarka Reykjavíkur
(34 km², útivistarsvæði og óbyggt
land frádregið).
Hversu mikil áhrif hefði
Norðlingaölduveita?
Austurjaðri Þjórsárvera hefur
þegar verið raskað með skurðum og
lónum Kvíslaveitu en meginhluti ver-
anna, þar með talið allt land vestan
Þjórsár, er enn að heita má ósnortinn
og án sýnilegra mannvirkja. Hér er
ekki pláss til að rekja áhrif fram-
kvæmdarinnar en í töflunni að neðan
sést að Skipulagsstofnun metur áhrif
veitunnar bæði veruleg og óaftur-
kræf fyrir alla helstu þætti náttúru-
fars.
En það hangir meira á spýtunni en
virðist við fyrstu sýn. Því fer nefni-
lega fjarri að umhverfisáhrif veitunn-
ar séu að fullu komin fram eftir að
stíflan hefur verið byggð og vatni
hleypt í lónið. Norðlingaölduveita
sker sig frá flestum öðrum virkjunar-
framkvæmdum sem hingað til hefur
verið ráðist í hér á landi vegna þess að
hún kallar á slóða mótvægisaðgerða
sem stigmagna umhverfisáhrifin.
Mótvægisaðgerðir við
lón að 575 m
Lón að 575 m y.s. næði upp fyrir
Sóleyjarhöfða. Þar þrengir að ánni en
ofan höfðans dreifir hún úr sér á allt
að 2 km breiðum eyrum. Aursöfnun
efst í lóninu yrði hröð og miðlunar-
geta þess orðin verulega skert eftir
100 ár. Mikill aur mun einnig falla út
á hinum breiðu eyrum ofan lónsins og
skv. viðbótargögnum Landsvirkjunar
er gert ráð fyrir að eftir 60 ár myndi
land ofan lónsins hafa
hækkað um 2–3 m og
landhækkunar gæta að
Biskupsþúfu, um 5 km
upp frá lóninu. Þegar
svo er komið, gæti
Þjórsá tekið að renna
yfir neðsta hluta Odd-
kelsvers og síðar inn í
Þúfuver. Í viðbótar-
gögnum Landsvirkjun-
ar eru kynntar tvenns
konar mótvægisað-
gerðir til að koma í veg
fyrir þetta. Einn kostur
er að reisa varnargarða
upp með ánni báðum
megin og hækka þá eft-
ir því sem þörf krefur.
Annar er að gera lón efst í Þjórsár-
verum og láta hluta setsins falla út
þar.
Varnargarðar upp með Þjórsá
hefðu gífurleg landslagsáhrif í því
mikla víðsýni sem er í Þjórsárverum.
Hvergi er minnst á landslagsáhrif
varnargarða í matsskýrslu. Þar segir
aftur á móti að engin mannvirki verði
innan friðlandsins (en garðarnir ná
um 10 km inn í það). Engar beinar
rannsóknir virðast hafa verið gerðar
á afleiðingum landhækkunar, s.s.
áfoki yfir gróður eða áhrifum hækk-
aðrar grunnvatnsstöðu.
Hinn kosturinn er að veita Litlu-
Arnarfellskvísl og þeirri meginkvísl
Þjórsár sem enn rennur inn í verin
(hinni hefur þegar verið veitt til
Kvíslaveitu) í svokallað setlón austan
Arnarfells hins mikla. Lónið yrði
grunnt og eftir 20 ár þyrfti að dæla
aurnum upp úr því og koma honum
fyrir í nágrenninu. Ef úr þessum
haugum fýkur í norðaustanátt, en úr
þeirri átt blása helst hvassir og þurrir
vindar í Þjórsárverum, munu áfoks-
efni berast yfir Arnarfellsver og síðan
Múlaver og Illaver. Í viðbótargögn-
um Landsvirkjunar er gert lítið úr
þessari fokhættu en það er ekki stutt
rannsóknum eða gögnum.
Hvor kosturinn yrði valinn? Fram
kemur að hagkvæmast væri að láta
mótvægisaðgerðir spila saman – þ.e.
ráðast í þær allar. Það þýddi að eftir
hálfa öld yrði búið að raska norður,
austur og suðurhluta Þjórsárvera.
Þegar er búið að klippa af verunum
austast með skurðum, stíflum og lón-
um. Til viðbótar kæmi 2,8 km löng
stífla, tæplega 3 km² lón, veituskurð-
ur og sethaugar efst (nyrst) í verun-
um. Ofan lónsins í suðurhlutanum
kæmu langir, 2–3 m háir varnargarð-
ar báðum megin Þjórsár.
Úrskurður Skipulagsstofnunar
Úrskurður Skipulagsstofnunar
kemur á óvart. Í fyrsta lagi vegna
þess að Norðlingaölduveita skerðir
náttúru Þjórsárvera „verulega og
óafturkræft“, í öðru lagi vegna þess
að hún dregur á eftir sér slóða mót-
vægisaðgerða með stigvaxandi um-
hverfisáhrifum, og í þriðja lagi vegna
þess að samantekt stofnunarinnar á
umhverfisáhrifum í niðurstöðukafla
býr lesandann sannarlega ekki undir
annað en að framkvæmdinni verði
snarlega hafnað (sjá töflu). Í fjórða
lagi fellst Skipulagsstofnun á stærra
lón en Landsvirkjun leggur til, 578 m
í stað 575 m.
Það fer ekkert á milli mála að í
matsskýrslu sinni er Landsvirkjun að
kynna áform um Norðlingaölduveitu
með lónhæð að 575 m. Þannig stend-
ur t.d. í fyrstu málsgrein skýrslunnar
að framkvæmdin feli í sér að stíflað sé
austan við Norðlingaöldu og myndað
„Norðlingaöldulón, með vatnsborði í
575 m y.s.“. Það er því undarlegt að
Skipulagsstofnun skuli – óumbeðin –
bjóða fram samþykki sitt fyrir stærri
veitu. Lón að 578 m var ekki lagt fram
sem kostur til mats og almenningur
hefur ekki getað kynnt sér þá fram-
kvæmd og komið með athugasemdir,
eins og skylt er skv. lögum um mat á
umhverfisáhrifum (nr 106/2000, sjá 1.
mgr.).
Hverju munar á lóni
að 575 m og 578 m?
Í matsskýrslu Landsvirkjunar seg-
ir að lón að 575 m sé 29 km², – hið
rétta er að lónið er tæpir 33 km² en
Landsvirkjun kýs að draga frá flat-
armál eyja sem stæðu upp úr miðju
lóninu. Lón að 578 m er u.þ.b. 50%
stærra (43 km²), nær lengra inn í frið-
landið og kaffærir tvöfalt meira sam-
fellt gróið land en lón að 575 m. Ekki
verður annað séð en Landsvirkjun
telji sjálf lón að 578 m óálitlegan kost,
en í matsskýrslunni segir: „Því er
dregið í efa að markmið nýtingar og
verndunar geti farið saman við lón í
578 og 581 m y.s.“ (bls. 145).
Hærra lónið er stærra og dýpra og
fyllist seinna en lón að 575 m. Hvern-
ig má vera að Skipulagsstofnun leggi
umhverfisáhrif þessara lónhæða að
jöfnu? Af úrskurðinum má helst
skilja að munurinn liggi í mótvægis-
aðgerðunum: nauðsynlegar aðgerðir
við 575 m lón hafi svo óæskilegar af-
leiðingar að skárri kostur sé að hafa
lónið hærra þannig að hægt sé að
seinka mótvægisaðgerðum. Það virð-
ist þó aðeins vera gálgafrestur.
Að virkja eða virkja ekki?
Landsvirkjun sækir fast að ráðast í
Norðlingaölduveitu og ástæðan kem-
ur skýrt fram í matsskýrslunni:
„Norðlingaölduveita er hagkvæmasti
kostur til orkuöflunar sem Lands-
virkjun getur byggt með skömmum
fyrirvara.“ (bls. i). Séu menn tilbúnir
að bíða í nokkur ár, eru á hinn bóginn
ýmsir aðrir hagkvæmir kostir fyrir
hendi sem líklegt er að meiri sátt
verði um.
Þjórsárver eru dýrmætasta há-
lendisvin landsins, þau eru vel af-
mörkuð landslagsleg og vistfræðileg
heild með árþúsunda samfellda sögu
lífríkis. Norðlingaölduveita endist
stutt, hún er framkvæmd sem kallar
á keðjuverkandi slóða aðgerða með
óæskilegum umhverfisáhrifum, og
hún er framkvæmd sem hefði veruleg
og óafturkræf áhrif á alla helstu þætti
náttúrufars í Þjórsárverum. Er rétt-
lætanlegt að ráðast í hana þegar að-
eins hafa verið nýtt um 20% af nýt-
anlegri vatnsorku í landinu?
Mat Landsvirkjunar og Skipulags-
stofnunar á áhrifum Norðlingaöldu-
lóns að 575 m á helstu þætti í nátt-
úrufari Þjórsárvera. Fylgt var
sundurliðun á náttúrufarsþáttum í
úrskurði Skipulagsstofnunar. Mat
Skipulagsstofnunar er tekið úr nið-
urstöðukafla fyrir hvern þátt (sjá 5.
kafla úrskurðar). Mat Landsvirkjun-
ar er í flestum tilfellum tekið úr sam-
anburðartöflum en annars úr texta í
matsskýrslu. Tilvísanir eru orðréttar.
Þóra Ellen
Þórhallsdóttir
Höfundur er prófessor í grasafræði
við Háskóla Íslands og hefur unnið
að vistfræðirannsóknum í Þjórsár-
verum um 20 ára skeið.
Þjórsárver, segir
Þóra Ellen Þórhalls-
dóttir, eru dýrmætasta
hálendisvin landsins.
náttúrufarsþættir mat Landsvirkjunar mat Skipulagsstofnunar
landslag nokkur áhrif veruleg, óafturkræf breyting á landslagi Þjórsárvera
mótvægisaðgerðir við lón að
575 m (umhverfisáhrif ekki metin)
mjög áberandi í landi, verulegt og óafturkræft
rask
rof lítil umhverfisáhrif hætta á öldurofi og sandfoki yfir gróin svæðimeðfram stórum hluta af strandlínu lónsins
gróður nokkur áhrif veruleg og óafturkræf skerðing á gróðurlendiÞjórsárvera
bakvatnsáhrif á gróður nokkur til umtalsverð í
Tjarnaveri, annars lítil veruleg
freðmýrarústir talsverð áhrif bein skerðing verður verulegog óafturkræf
bakvatnsáhrif á rústir óviss óviss en myndu bætast við beina skerðingu
smádýralíf lítil til nokkur áhrif umfang beinnar skerðingar búsvæða verulegt ogóafturkræft
vatnafar lítil til nokkur áhrif veruleg og óafturkræf skerðing á lindám Þjórs-árvera
heiðagæs og aðrir fuglar nokkur áhrif veruleg og óafturkræf svæðisbundin áhrif
jarðvegur nokkur áhrif bein skerðing er verulegog óafturkræf
AÐ VIRKJA EÐA VIRKJA EKKI