Morgunblaðið - 03.09.2002, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 3. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Samkeppnishæfni
einstaklinga og fyrir-
tækja byggist á mennt-
un, almennri þekkingu
og reynslu. Hér er ekki
eingöngu átt við mennt-
un sem sótt er í skóla-
kerfið heldur ekki síður
þá verkkunnáttu og
þjónustulipurð sem
starfsmenn ávinna sér
með löngu, farsælu
starfi. Til þess að við-
halda samkeppnishæfni
fyrirtækja og þjóðar,
bæta við hana og
styrkja þannig stoðir
efnahagslífsins hafa
flest framsækin fyrir-
tæki tekið upp heildstæða stefnu og
skipulagt markvisst endur- og sí-
menntun starfsmanna. Þó að enn sé
litið á útgjöld til menntunar sem
rekstrarkostnað í bók-
haldi flestra fyrirtækja
sjá flestir að hér er
miklu frekar um fjár-
festingu í mannauði að
ræða. Í Danmörku,
Svíþjóð og Bretlandi
hafa mörg fyrirtæki
tekið í gagnið félagsleg
reikningsskil, sam-
kvæmt beiðni og for-
skrift opinberra aðila.
Þar er menntun og
skipulagt viðhald
menntunar starfs-
manna fært til eignar
hjá fyrirtækinu eftir
ákveðnum aðferðum.
Ástæða þess að fé-
lagsleg reikningsskil eru að ryðja sér
til rúms er ekki síst tilkomin vegna
kröfu fjárfesta, sem vita að mann-
auður er sá auður sem skapar fyr-
irtækjum framtíð. Því er nauðsyn-
legt að sjá það skjalfest hvernig
stjórnendur standa að því að efla og
umgangast mannauðinn.
Námið er
dýrmæt eign
Á síðustu árum hafa starfsmenn
íslenskra fyrirtækja í vaxandi mæli
átt þess kost að bæta við menntun
sína innan sem utan fyrirtækis. Fyr-
irtækin hafa greitt kostnað við
menntunina, sem ýmist fer fram í
vinnutíma eða frítíma, allt eftir eðli
hennar og umfangi. Fjölmargir
starfsmenn, sem ekki hafa lokið
framhaldsskólaprófi, hafa þannig
áunnið sér mikla þekkingu og mennt-
un sem þeir eiga og búa yfir, en er
því miður hvergi metin af mennta-
stofnunum eða yfirvaldi menntamála
hér á landi. Þessu verður að breyta
og það sem allra fyrst til þess að
hvetja fólk enn meira en áður til þess
að taka þátt í og sækja sér alla þá
menntun sem því býðst á vinnustað.
Það er ekki eðlilegt eða forsvaran-
legt að 40 ára starfsmaður þjónustu-
fyrirtækis, sem sótt hefur málanám,
margs konar tölvunám og grunnnám
í fjármálafræðum, fái þessa þekk-
ingu ekki metna til námseininga þeg-
ar hann innritar sig í framhaldsskóla.
Opinbert mat
á símenntun
Friðbert
Traustason
Í
slensk kona sem búið hef-
ur í New York undanfarin
ár segir að hún hafi aldrei
orðið hrædd í borginni
nema þegar hún lenti fyr-
ir tilviljun inni í miðri mótmæla-
göngu gyðinga sem andmæltu
sjálfsmorðsárásum Palest-
ínumanna í Ísrael. Henni varð
hugsað til nýorðinna atburða 11.
september og óttinn læsti sig í
hana, henni fannst hún vera í
bráðri hættu, hugsanlegt skot-
mark.
Áhrifin af ógnarverkunum 11.
september verða sennilega seint
ofmetin. Ógn-
arverk, sem er
nákvæmari
þýðing á hug-
takinu „terr-
orismi“ en
hryðjuverk
vegna þess að hún gerir ráð fyrir
ógnaráhrifunum, eru eins konar
veiruhernaður. Ógnarverkið sjálft
er sjaldnast mikið að umfangi, ef
miðað er við hefðbundinn hernað,
en ætlunin er heldur ekki endi-
lega að valda sem mestu eigna-
tjóni eða mannfalli heldur að ógna
og vekja ótta. Ógnin er eins konar
veira sem smitast um allt sam-
félagið sem fyrir árásinni verður
og víðar, ekki síst eftir boðleiðum
fjölmiðla. Hver og einn ein-
staklingur finnur fyrir einkenn-
unum sem eru öryggisleysi og
annars ástæðulaus ótti, eins og ís-
lenska konan í New York fékk að
reyna. Og hin banvæna áætlun
ógnarverkanna felst í því að óttinn
kallar á viðbrögð, reiðiblandin og
oft skjót- eða vanhugsuð viðbrögð.
Tilgangurinn með árásunum
11. september var þannig öðrum
þræði að tæla mesta herveldi
heims til aðgerða sem það vissi
ekki hvað myndu fela í sér. Og
áætlunin gekk upp. Bandaríkja-
menn héldu ásamt bandamönnum
með herlið til Afganistans að upp-
ræta örveiruveldið sem réðst á
það. Stríðið kostaði mannslíf og
annað tjón sem enginn veit í raun
hvað er mikið. Auðvitað tókst ekki
að uppræta andstæðinginn (sem í
eðli sínu er nánast ósýnilegur) en
hernaðurinn og afleiðingar hans
voru réttlættar með því að það
tókst að steypa ógnarstjórn talíb-
ana af stalli í Afganistan.
En á meðan hafa veirurnar
haldið áfram að fjölga sér og
dreifa og þá einkum og sér í lagi í
gegnum boðleiðir fjölmiðla. Frá
því að hernaðurinn hófst hafa til
að mynda tvisvar fundist mynd-
bönd sem sýna Osama bin Laden
og (örveiru)lið hans í fullu fjöri. Í
annað skiptið er bin Laden sjálfur
sýndur stæra sig af því hversu vel
tókst til 11. september og í hitt
skiptið sjást myndir frá þjálf-
unarbúðum samtaka hans, al-
Qaeda, en talsmenn Bandaríkja-
forseta gáfu út yfirlýsingar þess
efnis að þær myndir sýndu vel
hversu hættuleg samtökin væru.
Hvort sem bin Laden er svo vel að
sér í tungumáli terrorismans að
hann hafi látið þessi myndbönd
berast til fjölmiðla sjálfur eða þau
borist þangað eftir öðrum leiðum
þá hafa þau haft sín áhrif – ógnin
er viðvarandi.
Slík meðvituð misnotkun á fjöl-
miðlum er alþekkt í ógnarhernaði.
Til dæmis eru tekin upp mynd-
bönd af þeim Palestínumönnum
sem fara í sjálfsmorðsárásir dag-
inn sem verknaðurinn á sér stað.
Á myndböndunum lesa viðkom-
andi eins konar sjálfsmorðsbréf
þar sem þeir lýsa ástæðum sínum.
Myndbandið er síðan sent til fjöl-
miðla sem virðast sumir hverjir
gleypa við slíku efni og átta sig
ekki á því að það er hluti af veiru-
hernaðinum.
Bandaríkjamenn eru enn ekki
búnir að bíta úr nálinni með áhrif
ógnarverkanna 11. september ef
marka má yfirlýsingar þeirra um
að ráðast inn í Írak. Þær yfirlýs-
ingar eru í beinu sambandi við at-
burðina 11. september og virðast
sprottnar af ógnarmætti þeirra.
Innrásin í Írak myndi hafa þann
tilgang að koma Saddam Hussein
frá völdum en hann telja Banda-
ríkjamenn hafa yfir að ráða efna-
og kjarnavopnum sem hann sé
þar að auki líklegur til að beita.
Hernaðarmáttur Saddams gæti
þó allt eins verið lítill sem enginn
miðað við þann ógnarmátt sem
hann virðist hafa. Ástæðan fyrir
því að hann hleypir vopnaeftirlits-
mönnum Sameinuðu þjóðanna
ekki inn í landið er hugsanlega
ekki sú að hann hafi eitthvað að
fela heldur sú að hann hafi ekkert
að fela. Bandaríkjamenn hafa
haldið því fram að hern-
aðarmáttur Saddams sé helmingi
minni nú en hann var í Persaflóa-
stríðinu og var hann þó minni þá
en þeir bjuggust við. Óvissan um
hernaðarmátt hans er hins vegar
forsendan fyrir ógnarmætti hans.
Það er auðvitað verðugt verkefni
að eyða þessari óvissu en sé hún
raunverulega fyrir hendi hlýtur
innrás að teljast óðs manns æði.
Hin banvæna áætlun ógn-
arverkanna virðist hafa fært okk-
ur aftur ógnarástand kalda-
stríðsins. Hinn 11. september var
okkur reyndar gert ljóst að ein-
ingin, sem okkur sýndist einkenna
heiminn eftir að múrinn féll 1989,
var blekking. John Gray, prófess-
or við London School of Econom-
ics, bendir á það í nýrri grein að
allt tal um hnattvæðingu sé orðið
merkingarlaust eftir 11. sept-
ember. Það hefur engin ein altæk
hugmyndafræði orðið ofan á.
Heimurinn hefur þvert á móti
sjaldan ef nokkurn tímann verið
sundraðri. Í flestum heimshlutum
berjast ólíkir hópar – sjaldnast
ríki heldur frekar þjóðabrot og
aðrir ósamstæðari hópar innan
ríkja – um völd og áhrif, trúar-
skoðanir, landsvæði, nátt-
úruauðlindir o.s.frv. Og þessir
hópar ráðast jafnvel á heimsveldi
vopnuð vasahnífum og farþega-
flugvélum þótt þau séu sannkölluð
örveldi við hlið þeirra. Og þessa
sundrungu virðist ekki vera hægt
að stöðva. Og ógnin sem stafar af
henni virðist viðvarandi og smit-
andi.
Ógnir
örvelda
Hin banvæna áætlun ógnarverkanna
virðist hafa fært okkur aftur ógnar-
ástand kaldastríðsins. Hinn 11.
september var okkur reyndar gert ljóst
að einingin, sem okkur sýndist ein-
kenna heiminn eftir að múrinn féll
1989, var blekking.
VIÐHORF
eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
VIÐ setningu heims-
þingsins um umhverfis-
mál í Jóhannesarborg
töluðu Thabo Mbeki,
forseti Suður-Afríku,
Nitin Desai, fram-
kvæmdastjóri ráð-
stefnunnar, ættaður
frá Indlandi og Þjóð-
verjinn Klaus Töpfer,
framkvæmdastjóri
Umhverfisstofnunar
SÞ (UNEP). Allir
lögðu þeir áherslu á
nauðsyn þess að brúa
yrði bilið milli ríkra og
snauðra og að sam-
þætta þyrfti umhverf-
ismál, efnahagsstefnu
og félagsmál í hverju landi og á
heimsvísu til að tryggja sjálfbæra
þróun. Mbeki talaði um að mannkyn-
ið yrði að vaxa frá blindri markaðs-
hyggju og þróun samfélagsins að
taka mið af mannlegum þörfum. Það
væri skýrara nú en fyrir áratug og
sjálfbær þróun væri innihaldslaust
hugtak nema slík heildstæð stefna
yrði drifkrafturinn. Baráttan gegn
fátækt og vaxandi misskiptingu lífs-
gæða væri mál mála fyrir meirihluta
mannkyns og yrði að haldast hönd í
hönd við umhverfis- og náttúru-
vernd.
Hvað varð um fyrirheitin?
Desai varpaði fram spurningunni
hvers vegna alþjóðasamfélagið hefði
ekki staðið við yfirlýsingar sem gefn-
ar voru í Ríó fyrir áratug eins og þær
birtust meðal annars í Dagskrá 21.
Aðalskýringuna taldi hann vera að
finna í breytingum sem síðan hefðu
komið til, einkum með fjármagns-
flutningum heimshorna á milli í
krafti upplýsingatækni. Staða ríkis-
stjórna til að ráða ferð, móta efna-
hagsstefnu og standa við alþjóðlegar
skuldbindingar hefði veikst af þess-
um sökum. Þótt sitthvað hafi vel til
tekist og lofað góðu, til dæmis vinna
að Staðardagskrá 21, væri langt frá
því að fyrirheitin frá Ríó hefðu ræst.
Leiðsögnin þaðan væri enn í fullu
gildi en það sem spurt væri um á
þessu þingi væru athafnir, fram-
kvæmd á yfirlýsingum og hvort að-
ildarríki SÞ stæðu við gefin loforð. Í
þeim efnum er af nógu að taka og
einn mælikvarðinn er framlög ríkra
þjóða til þróunaraðstoðar. Í stað
þess að margfaldast eins og stefnt
var að samkvæmt Ríó-yfirlýsingunni
hafa slík framlög á heildina litið
dregist saman. Engar vísbendingar
komu fram á þessum
upphafsfundi ráðstefn-
unnar um það hvaða
líkur væru á að í Jó-
hannesarborg yrði
stoppað í götin þannig
að glæðst gætu vonir
milljarða jarðarbúa um
mannsæmandi líf.
Samfella frá Stokk-
hólmsráðstefnunni
Allt frá því fyrsta
umhverfisráðstefna
Sameinuðu þjóðanna
var haldin í Stokkhólmi
fyrir aldarþriðjungi
hafa umhverfissinnar
og aðrir sem velta fyrir
sér morgundeginum bundið vonir við
starf og leiðsögn á þeirra vegum.
Undir merkjum Sameinuðu þjóð-
anna hafa hnattræn vandamál kom-
ist í sviðsljósið og verið rannsökuð
stig af stigi. Samkvæmt ákvörðunum
Stokkhólmsráðstefnunnar 1972 var
sett á fót Umhverfisstofnun SÞ
(UNEP) og komið á skipulegum
mælingum á hnattrænum umhverf-
isþáttum og mengun. Fyrstu vís-
bendingarnar um loftslagsbreyting-
ar af mannavöldum voru einmitt um
það leyti að koma fram og leiddu til
rammasamningsins í Ríó 1992 og
Kyótó-bókunarinnar 1997. Það sem
áður töldust getgátur einar blasir nú
við sem nær óyggjandi vissa. Eyðing
vistkerfa og búsvæða stig af stigi er
að þrengja að lífríki jarðar og um leið
möguleikum mannkyns til að komast
af. Eyðimerkur fara stækkandi og
grunnþættir eins og vatn eru orðnir
munaðarvara víða um heim. Fyrir-
liggjandi vitneskja og ráðleggingar
vísindamanna og hugsuða hafa þó
dugað skammt til að leiðrétta kúrs-
inn. Afrifaríkast er að efnahagsstarf-
semi og heimsviðskipti taka lítið sem
ekkert tillit til umhverfissjónarmiða
og leitin að sjálfbærum lausnum hef-
ur ekki forgang. Auðhringar og fjöl-
þjóðafyrirtæki ráða ferðinni sem
aldrei fyrr og viðleitni þeirra beinist
að því að losna við sem flestar for-
skriftir ríkisstjórna og alþjóðasam-
félagsins.
Aðvaranir Maurice Strong
Afstaða Bandaríkjanna til hnatt-
rænna vandamála nú um stundir ber
með sér að skammsýni og græðgi
ráða mestu um ákvarðanir þar sem
síst skyldi. Í stað þess að veita for-
ystu í umhverfismálum á alþjóðvett-
vangi birtast Bandaríkin æ meir sem
dragbítur á viðleitni Sameinuðu
þjóðanna til að stilla saman um
lausnir. Ákvörðun Bush forseta um
að staðfesta ekki Kyoto-bókunina er
skýrt dæmi um þetta og fjarvera
hans á þessu heimsþingi talar sínu
máli. Það er því ekki að undra að
andi köldu í garð Bandaríkjanna á
þinginu í Jóhannesarborg.
Maurice Strong, Kanadamaður
sem á sínum tíma var framkvæmda-
stjóri bæði Stokkhólms- og Ríóráð-
stefnunnar og nú formaður Earth
Counsil Foundation, kom fyrir um-
hverfisnefnd Bandaríkjaþings 24.
júlí 2002 og var tilefnið umfjöllun
nefndarinnar um alþjóðasáttmála.
Hann fór þar ekki dult með von-
brigði sín yfir afstöðu bandarískra
stjórnvalda og sagði m.a.:
„Hætturnar fyrir framtíð um-
hverfis og undirstöðu lífs á jörðinni,
sem sjónum var beint að í Stokk-
hólmi og Ríó, eru enn til staðar og
þau öfl sem knýja þau áfram – fjölg-
un íbúa jarðar, mest í þeim löndum
sem síst eru fær um að rísa undir
henni, og jafnvel enn frekar aukið
álag á umhverfið af efnahagsstarf-
semi. Þessar hættur eru komnar á
það stig að ráðið getur örlögum okk-
ar; það sem við gerum eða látum
undir höfuð leggjast mun á fyrstu
áratugum þessa nýja árþúsunds að
öllum líkindum skipta sköpum um
framtíð mannlífs á jörðinni. Því
fylgir gríðarleg ábyrgð og vandi sem
við virðumst þó ekki hafa gert okkur
grein fyrir. Sannarlega endurspegl-
ast viðbrögð við honum enn ekki í
stefnu okkar og forgangsröð.“
Fáir hafa lagt fram slíkan skerf
sem Maurice Strong til að laða þjóðir
heims til samstarfs gegn þeirri vá
sem við mannkyni blasir. Því er rík
ástæða til að taka aðvaranir hans og
hvatningu alvarlega.
Tvísýn staða á
heimsþinginu
Hjörleifur
Guttormsson
Jóhannesarborg
Auðhringar og fjöl-
þjóðafyrirtæki,segir
Hjörleifur Guttorms-
son, ráða ferðinni sem
aldrei fyrr.
Höfundur á aðild að íslensku sendi-
nefndinni í Jóhannesarborg sem
fulltrúi Náttúruverndarsamtaka
Austurlands (NAUST).