Morgunblaðið - 17.10.2002, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 FIMMTUDAGUR 17. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
S
jálfsagt þekkja allir orð-
takið déjà vu, sem ku
vera úr franskri tungu.
Ekkert orðtæki er til í
íslensku sem fangar
merkingu þess nægilega vel en
orðabókin segir að déjà vu sé sú
tilfinning að upplifa eitthvað í
fyrsta sinn, sem manni finnist þó
að hafi áður borið fyrir mann á lífs-
leiðinni.
Meiningin er ekki að fara út í
málfræðilegar æfingar heldur ætl-
aði ég aðeins að lýsa því sem um
huga minn fór þegar ég heyrði að
alþingismenn hefðu á dögunum
verið að ræða hátt matvöruverð.
Skv. frétt Morgunblaðsins sagði
Davíð Oddsson forsætisráðherra á
Alþingi 7. október sl. að honum
þætti miður
hve fákeppni
hefði færst í
aukana hér á
landi. Hann
teldi augljóst
að því meiri
sem fákeppnin
væri því lakara væri búið að al-
menningi í landinu. Samkeppni
væri almenningi holl og heppileg.
Sjálfsagt og eðlilegt væri að
spyrna fast við fótum gegn fá-
keppni á öllum sviðum. „Samfylk-
ingin hefur vakið athygli á háu
matvælaverði hér. Ég held að það
sé gott framtak. Ég tel sjálfsagt að
við verðum að fara ofan í það; sjá
af hvaða rótum það er runnið og
skoða það sameiginlega,“ sagði
forsætisráðherra.
Halldór Blöndal setti hátt mat-
vöruverð hér á landi líka í sam-
hengi við meinta fákeppni. Að vísu
var samgönguráðherrann fyrrver-
andi þar einkum að beina spjótum
sínum að Samkeppnisstofnun en
hann sagði að stofnunin hefði látið
það líðast að til mikillar hringa-
myndunar hefði komið í mat-
vöruverslun. Óheilbrigðir versl-
unarhættir hefðu fengið að dafna í
skjóli hennar.
Sagði Halldór að fyrir lægi að
einn verslunarhringur hefði of-
urvald á matvælamarkaðnum bæði
í innflutningi og verðlagningu á
smásölu. Ljóst væri að samkeppni
væri engin.
Vart þarf að efast um að Halldór
var hér að tala um Baug hf.
Nú skal vikið að déjà vu-inu sem
yfir mig kom er ég fylgdist með
þessari umræðu. Allt hefur þetta
nefnilega verið sagt áður – og það
innan veggja Alþingis. Þannig er
að forsætisráðherra tók einmitt
upp hanskann fyrir neytendur
haustið 1999 og gagnrýndi marg-
oft og fremur harðlega hátt mat-
vöruverð í stórverslunum á höf-
uðborgarsvæðinu. Taldi
ráðherrann dýrtíðina ekki eiga sér
neinar skynsamlegar skýringar
aðrar en þær að stórverslanir
væru einfaldlega að hækka verð-
lag í skjóli fákeppni. „Ég vakti at-
hygli á því á haustdögum,“ sagði
Davíð síðan á Alþingi 6. mars 2000,
„að það færi ekki á milli mála að
það væri aukið samráð og minni
samkeppni á matvörumarkaði.
Þessu var nú heldur fálega tekið
og illa tekið af hálfu þeirra aðila
sem í hlut áttu. Þær tölur sem við
horfum á eru hins vegar þess eðlis
að það þarf engrar rannsóknar
við.“
Nú er það svo að 17 dögum eftir
að forsætisráðherra lét þessi orð
falla tilkynntu forsvarsmenn
Baugs hf. að fyrirtækið stefndi að
lægra vöruverði í verslunum, undir
átaksverkefninu „Viðnám gegn
verðbólgu“. Var því heitið að
álagning á matvöru yrði ekki
hækkuð næstu tvö ár á eftir.
Morgunblaðið leitaði eftir við-
brögðum forsætisráðherra vegna
þessara tíðinda og hann sagðist þá
gera ráð fyrir að menn væru m.a.
að bregðast við gagnrýni, sem
hann hefði haldið á lofti.
Óneitanlega vaknar sú spurning
nú, þegar enn er tekið að ræða um
hátt matvöruverð, hvort Davíð
Oddsson þurfi ekki að láta til sín
taka á nýjan leik. Raunar veltir
maður því líka fyrir sér, með vísan
til þessarar umræðu nú, hvort það
geti hugsanlega verið að Baugs-
menn (úr því að verið er að ræða
um þá sérstaklega) hafi tekið út
alla vöruhækkunina, sem frysta
átti í 2 ár, í sumar og haust eftir að
yfirlýst tímamörk voru liðin.
Hvað veldur því annars að
stjórnvöld (og auðvitað almenn-
ingur líka) standa jafnráðþrota
frammi fyrir háu matvöruverði nú
og fyrir þremur árum? Hvers
vegna hefur ekkert breyst – þrátt
fyrir hástemmdar lýsingar á hrika-
legu ástandinu haustið 1999 og
vorið 2000? Hafa stjórnvöld gert
allt sem þau geta? Og er hugsan-
legt að hvorki sé við fákeppni né
embættismenn Samkeppnisstofn-
unar að sakast?
Rétt er að velta fyrir sér þeirri
skoðun Samfylkingarinnar að hátt
matarverð tengist þeirri staðreynd
að Ísland á ekki aðild að Evrópu-
sambandinu. Sannarlega getur
Samfylking í því sambandi vísað til
kannana eins og þeirrar, sem
greint var frá í Morgunblaðinu 9.
október sl., en hún sýndi að mat-
vælaverð er 48% hærra á Íslandi
en í ESB-ríkjum.
Forsætisráðherra fullyrðir að
matvöruverð á Íslandi hafi ekkert
með ESB að gera. Hann bendir á í
samtali við DV 4. október sl. að
lönd eins og Ítalía, Spánn og
Grikkland lækki verulega allar
meðaltalstölur ESB. Þó er ljóst af
áðurnefndri frétt Morgunblaðsins
að verulegur munur er á mat-
vöruverði á Íslandi og t.d. í Dan-
mörku. Raunar vita allir, sem á
annað borð hafa komið til útlanda,
að matvælaverð er hátt á Íslandi.
Þá vekja sérstaka athygli þessi
orð forsætisráðherra úr DV-
viðtalinu: „Við getum lækkað þetta
sjálf eins og við viljum. Við getum
lækkað tolla á vín eins og við vilj-
um. Við höfum ekki gert það – en
það hefur ekkert með Evrópusam-
bandið að gera.“
Kannski hefur Davíð rétt fyrir
sér með þetta síðasta. En þá hlýt-
ur maður að spyrja: úr því að við
erum svona fullfær um að lækka
matvöruverðið sjálf, hvers vegna í
ósköpunum gerum við það ekki?
Nú má raunar vera að það séu
gildar ástæður fyrir því að ekki er
hægt að lækka tolla og gjöld á mat-
vöru – en er ekki kominn tími til að
ráðamenn þjóðarinnar segi okkur
á mannamáli hvers vegna það er, í
stað þess að eyða öllum sínum tíma
í að skamma aðila á markaði og
sjálfa Samkeppnisstofnun?
Hátt mat-
vöruverð
Óneitanlega vaknar sú spurning
nú, þegar enn er tekið að ræða um
hátt matvöruverð, hvort Davíð
Oddsson þurfi ekki að láta til sín
taka á nýjan leik.
VIÐHORF
Eftir
Davíð Loga
Sigurðsson
david@mbl.is
NÓBELSVERÐLAUNIN í
læknisfræði árið 2002 voru veitt
þremur vísindamönnum fyrir rann-
sóknir þeirra á stjórnun á stýrðum
frumudauða. Stýrður frumudauði
er liður í eðlilegri endurnýjun á
frumum líkamans og jafnframt leið
til að fjarlægja afbrigðilegar, gall-
aðar og sýktar frumur. Röskun á
stjórnun þessa stýrða frumudauða
getur leitt til ýmissa sjúkdóma, t.d.
til stjórnlausrar fjölgunar frumna
sem geta m.a. myndað krabba-
meinsæxli.
Nú er lögð mikil áhersla á að
auka neyslu á grænmeti og ávöxt-
um því það er talið geta dregið úr
hættu á krabbameini og hjarta- og
æðasjúkdómum. Vísindamenn víða
um heim leita aukinnar þekkingar
og skilnings á því hvaða efni eru í
jurtunum sem geta haft heilsubæt-
andi áhrif. Nýlega hafa verið birtar
niðurstöður rannsókna sem sýna
hvernig náttúruefni úr lækninga-
jurtum og lýsi geta örvað þennan
stýrða frumudauða og auðveldað
líkamanum að losna við gallaðar og
sýktar frumur.
Vísindamenn frá Kóreu birtu ný-
lega athyglisverða grein í tímarit-
inu „Pharmacology & Toxicology“
þar sem þeir sýndu fram á að nátt-
úruefni sem er í algengu grænmeti
og ávöxtum örvar þennan stýrða
frumudauða. Efnið telst til kúm-
arína sem er stór flokkur efna, oft
með ólíka líffræðilega eiginleika.
Rannsökuðu þeir efni sem nefnist
imperatorin en það tilheyrir fúra-
nokúmarínum sem finnast víða í
grænmeti, ávöxtum, t.d. blaðselju,
steinselju, sítrónu og súraldini
(lime), og í ýmsum lækningajurtum.
Virkni imperatorins var rannsökuð
í ræktuðum hvítblæðifrumum úr
mönnum og örvaði það þennan
stýrða frumudauða í þessum frum-
um og hindraði þar með fjölgun
þeirra.
Rannsóknir Norðmanna á áhrif-
um fjölómettaðra fitusýra, einkum
omega-3-fitusýra í lýsi, á krabba-
meinsfrumur eru einnig mjög at-
hyglisverðar. Í nýrri doktorsritgerð
frá Háskólanum í Osló er fjallað um
þessar rannsóknir. Þar kom fram
að omega-3-fitusýrur hindruðu
fjölgun á 10 af 14 krabbameins-
frumutegundum sem rannsakaðar
voru. Fjölgun frumnanna var
hindruð annars vegar með því að
örva stýrðan frumudauða og hins
vegar með framleiðslu á skaðlegum
súrefnissamböndum.
Rannsóknir finnskra vísinda-
manna á líffræðilega virkum kúm-
arínefnum í 7 jurtum eru mjög for-
vitnilegar en þær eru hliðstæðar
rannsóknum sem unnið hefur verið
að á Íslandi. Niðurstöður þessara
rannsókna hafa verið dregnar sam-
an í nýlegri doktorsritgerð við Há-
skólann í Helsinki. Tilgangur rann-
sóknanna var að kanna hvort unnt
væri að staðfesta reynslu liðinna
kynslóða í Finnlandi af þarlendum
lækningajurtum með nútímaaðferð-
um raunvísinda. Hefur virknin ver-
ið rannsökuð bæði í jurtunum en
jafnframt í hreinum efnum sem
hafa verið einangruð úr jurtunum.
Í umræddri doktorsritgerð voru
bólgueyðandi áhrif tuttugu kúm-
arínefna mæld og sýndu niðurstöð-
urnar að hefðbundin notkun á til-
teknum jurtum, t.d. ætihvönn sem
vex einnig í Finnlandi, við hósta,
kvefi og gigt mætti skýra með
virkni fúranókúmarínefna í þessum
jurtum.
Líffræðileg virkni
náttúruefna og
stýrður frumudauði
Eftir Sigmund
Guðbjarnason
„Niðurstöð-
ur rann-
sókna á Ís-
landi
staðfesta líf-
fræðilega virkni fjöl-
margra jurta.“
ÞEGAR rætt er um kosti og galla
aðildar Íslands að Evrópusamband-
inu er átt við muninn á stöðu lands-
ins, annarsvegar í EES, og hinsvegar
við fulla aðild að ESB. Allavegana
eru fáir sem í nokkurri alvöru tala
fyrir úrsögn úr EES. Evrópuumræð-
an á Íslandi hefur að síðustu farið um
víðan völl og örlar stundum á ruglingi
hvað þetta varðar. Nú þegar Evrópu-
kosning Samfylkingarinnar stendur
yfir er brýnt að forsendur séu ljósar.
Evrópusambandið er sannarlega
ekki gallalaus skepna, og sumt af því
sem spýtist út úr reglugerðamaskín-
unni í Brussel er klár óþarfi – og á
stundum hrein vitleysa. Andstæðing-
ar ESB-aðildar, sem klifa á þessu,
gleyma því hinsvegar að í gegnum
EES-samninginn erum við þegar
undirseld reglugerðavaldi ESB og
neydd til að taka yfir megnið af
reglugerðaverki þess. Með öðrum
orðum, þá búum við nú þegar við
flesta þá vankanta sem fylgja Evr-
ópusambandsaðild. Munurinn er
hinsvegar sá að þar sem Ísland er
ekki formlegur aðili að sambandinu
höfum við enga möguleika á að hafa
áhrif á þessar lagagerðir sem Alþingi
er gert að stimpla, svo gott sem at-
hugasemdalaust. Þetta er svona svip-
að og að vera í matarklúbbi án þess
að hafa áhrif á hvað er í matinn.
Ísland er aukaaðili í ESB
Til að skilja þessa undarlegu stöðu
er rétt að fara nokkrum orðum um
forsöguna. Ísland hefur markað sér
bás í Evrópusamvinnunni í gegnum
EFTA, sem segja má að hafi verið
andsvar við hinu nána samstarfi inn-
an ESB. Síðan hefur Evrópusam-
bandið vaxið margfalt meðan sífellt
hefur kvarnast úr EFTA. Hvort sem
okkur líkar betur eða verr hafa Evr-
ópuríkin einfaldlega valið að starfa
saman á vettvangi ESB, en ekki í
EFTA.
Í sem stystu máli felur EES-samn-
ingurinn í sér að EFTA-ríkin fengu
aðild að innri markaði ESB gegn því
að taka yfir lagagerðir ESB, án þess
þó að fá aðkomu að pólitískri ákvarð-
anatöku. Segja má að þar með hafi
Ísland í raun orðið aukaaðili að Evr-
ópusambandinu.
Flest EFTA-ríkin stoppuðu
reyndar stutt við í EES og söðluðu
þess í stað yfir í ESB. Nú er orðið
morgunljóst að eftir því sem sam-
starfinu innan ESB fleygir fram
verður æ þrengra um EES. Á síðari
árum hefur ennfremur orðið bersýni-
legt að Evrópusambandið hefur lít-
inn áhuga á að viðhalda samningnum
og íslensk stjórnvöld eiga sífellt erf-
iðara með að koma hagsmunamálum
landsins á framfæri. (Raunar er
EES-samningurinn embættis-
mannasamningur og kjörnir fulltrú-
ar koma lítið að rekstri hans.) For-
svarsmenn ESB hafa enda svo gott
sem aftekið með öllu nokkra efnis-
lega uppfærslu á EES-samningnum
og því mun hann væntanlega lognast
útaf smám saman.
Sú spurning verður því áleitnari
hvort heppilegra geti verið að feta í
fótspor fyrrum félaga okkar í EFTA
og sækja um fulla aðild að ESB og fá
aðkomu að þeim ákvörðunum sem
verða að lögum á Íslandi. Og öðlast
þar með hlutdeild í því fullveldi sem
glataðist við undirritun EES-samn-
ingsins. Úrtölumenn halda því fram
að Ísland sé svo lítið og léttvægt að
ómögulegt sé að hafa nokkur áhrif á
þá í Brussel. Því er til að svara að
smáríkin í ESB hafa haft afgerandi
áhrif á þá málaflokka sem snerta
helstu hagsmuni þeirra. Í öllu falli er
ljóst að menn hafa meiri áhrif við
samningaborðið en frammi á gangi.
Full aðild að ESB hefur jafnframt
áhrif á nokkra málaflokka sem EES
samningurinn tekur ekki til – til að
mynda á sjávarútvegs- og landbún-
aðarmál, auk þess sem aðild opnar
fyrir þann möguleika að Ísland taki
upp evru í stað krónunnar.
Sameiginleg sjávarútvegsstefna
ESB hefur hingað til verið helsti
Þrándur í Götu ESB-aðildar Íslands.
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra hefur lagt fram þá stórsnjöllu
lausn að skilgreina fiskimið Íslands, í
aðildarsamningi, sem sérstakt
stjórnsýslusvæði sem yrði alfarið
undir stjórn Íslendinga, en heyri eigi
að síður undir fiskveiðistefnu ESB.
Fulltrúar ESB hafa tekið jákvætt í
þessa lausn, enda aðstæður á Ís-
landsmiðum gjörólíkar þeim á meg-
inlandinu. Hinsvegar má telja útilok-
að að Ísland geti haldið í bann við
fjárfestingar útlendinga í sjávarút-
vegi á Íslandi. Endanlegar niðurstöð-
ur í þessu sem öðru verða þó ekki
ljósar fyrr en í aðildarviðræðum.
ESB-aðild Íslands hefði sennilega
mest afgerandi áhrif í landbúnaði. Ís-
lenska landbúnaðarstefnan yrði lögð
niður í núverandi mynd og verðlag
Evrópusambandsins á landbúnaðar-
afurðum yrði ráðandi. Jafnframt yrði
opnað fyrir innflutning frá aðildar-
ríkjunum og íslenskir bændur gætu
flutt út afurðir óhindrað á innri
markaðinn. Íslenskir bændur fengju
um leið aðgang að yfirgripsmiklu
styrkjakerfi ESB.
Hvað efnahagsmálin áhrærir eru
líkur á að Ísland myndi leggja heldur
meira til sjóða Evrópusambandsins
en kæmi til baka. Aðild að mynt-
bandalagi ESB og upptaka evrunnar
ætti hinsvegar að leiða til töluverðrar
vaxtalækkunar og aukinnar evr-
ópskrar fjárfestingar á Íslandi þar
sem gengisáhætta hverfur. Evrópu-
sambandslöndin yrðu að heimamark-
aði íslenskra fyrirtækja hvort sem
þau starfa í landbúnaði, sjávarútvegi
eða iðnaði og til að mynda munu þeir
tollar sem enn eru eftir á íslenskar
sjávarafurðir, inn á markaði ESB,
loks hverfa.
Munurinn á EES og ESB
Eftir Eirík Bergmann
Einarsson
„Líkur eru á
að Ísland
myndi
leggja held-
ur meira til
sjóða ESB en kæmi til
baka.“
Höfundur er ritstjóri Evrópu-
úttektar Samfylkingarinnar.