Morgunblaðið - 18.12.2002, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2002 31
það, að
vonefndu,
n yrði at-
í skauti,
skoðunar
á sama
ndunum,
ok síðari
um þar á
og þessi
tengslum
forgörð-
verður
oðun að
einhvers
töðu og
ið okkar
með allt
i en ná-
kar. Þótt
þátttak-
tefnunni í
oods um
alþjóða-
isins árið
ill skiln-
sem þar
t, né var
t að nýta
sem hið
ma varð
samvinna
ti í Evr-
rins. Það
am undir
er komin
r sem við-
g skilyrði
ar verða
ir sem á
gstjórn
kert ein-
kinni um
ar gengu
ætti bók-
hann. Að
dur nein-
ýringar á
inu. Ekki
fram að
rir hafta-
jað frjáls
flóknara
við dreg-
ið af reynslu þessa tímabils?
„Það er ljóst að hagstjórnin
tókst ekki eins vel á þessu tímabili
og hún gerði í nágrannalöndum
okkar og eins og hún hefði getað
tekist hér. Þetta stafaði ekki síst af
því að við vorum eftirbátar ná-
granna okkar í hagþróun. Þetta
kemur glögglega fram í þætti Guð-
mundar Jónssonar, sem fjallar um
hagsögu þessa tímabils. Við erum
fátækasta land í Evrópu í lok 19.
aldar og erum nokkrum áratugum
á eftir a.m.k. Norðurlöndunum
þremur, Danmörku, Svíþjóð og
Noregi. Við náum miklum hagvexti
á árunum frá því skömmu fyrir
aldamótin og fram til fyrri heims-
styrjaldar. Við fórum hins vegar
illa út úr styrjöldinni og fyrstu ár-
unum þar á eftir. Við náum okkur á
strik á nýjan leik í nokkur ár undir
lok þriðja áratugarins en síðan
skellur kreppan yfir. Miðað við
önnur lönd var kreppan þó ekki
sérstaklega erfið hér á landi eins
og oft hefur verið talið. Okkur
tekst þó ekki að ná teljandi hag-
vexti á þessu tímabili. Hin miklu
umskipti verða svo á styrjaldarár-
unum. Síðan gengur sú uppsveifla
að hluta til baka og við eigum erfitt
með að komast aftur á flug á sjötta
áratugnum.
Það skipti miklu máli að hér voru
ekki til staðar þær stofnanir eða
það fyrirkomulag sem á þurfti að
halda við hagstjórn. Hér var t.d.
enginn seðlabanki og var það af-
drifaríkt, eins og rakið er ítarlega í
þætti Jóhannesar Nordal um um-
ræðurnar um bankamálin. Ísland
er ómótað þjóðfélag á þessum tíma
og hér vantar þær stofnanir sem
nýtískuhagkerfi þurfa á að halda.
Þess vegna getum við ekki brugð-
ist við í hagstjórninni með eðlileg-
um hætti. Þetta er meinið á öllu
þessu tímabili, en seðlabanka var
ekki komið á fót hér á landi fyrr en
árið 1961,“ segir Jónas.
Jafnaðarmenn ná ekki sömu
pólitísku áhrifum hér á landi
„Ýmislegt annað kemur einnig
til þegar leitað er skýringa á þessu
tímabili. Það voru til dæmis stöð-
ugar deilur um fyrirkomulag versl-
unarinnar og hugmyndir uppi um
að samvinnuverslunin ætti að hafa
sérstöðu.
Kjördæmaskipunin er einnig
veigamikill þáttur. Tilraunir Hann-
esar Hafstein til að koma á nýrri
kjördæmaskipun náðu ekki fram
að ganga og við vorum þess vegna
með kjördæmaskipun sem var
öðruvísi en í nágrannalöndunum og
miðaðist við þjóðfélag sem var að
hverfa. Jafnaðarmenn ná ekki
sömu pólitísku áhrifum hér á landi
eins og á öðrum Norðurlöndum,
enda þótt verkalýðshreyfingunni
yxi ásmegin. Í „stjórn hinna vinn-
andi stétta“ sem kom til valda árið
1934 var það bændaarmurinn sem
var sterkari aðilinn, gagnstætt því
sem var í þeim ríkisstjórnum sem
um svipað leyti voru myndaðar á
öðrum Norðurlöndum. Þetta
beindi jafnaðarmönnum hér á landi
til vinstri og torveldaði það að sam-
staða gæti náðst um lausn efna-
hagsvandans á milli stétta og á
milli flokka. Þetta tókst hins vegar
á öðrum Norðurlöndum, ekki síst í
Danmörku, þar sem Stauning for-
sætisráðherra stóð fyrir samkomu-
lagi sem náði til beggja aðila á
vinnumarkaði og til bæði stjórnar-
flokka og helsta stjórnarandstöðu-
flokksins. Þetta varð
grundvöllur þess að
Danir hófu sig upp úr
kreppunni, sem var
þeim sérstaklega þung í
skauti, og reyndist upp-
hafið að danska velferð-
arríkinu. Þetta gerðist
árið 1933, en hér á landi gat ekkert
svipað gerst á þessum tíma. Það er
ekki fyrr en á viðreisnarárunum,
með júní-samkomulaginu 1964,
sem hliðstætt samkomulag næst
hér á landi og þróast síðan til þjóð-
arsáttar árið 1990,“ segir Jónas
Haralz að lokum.
rir nýútkominni
1930–1960
r
a
r eft-
afta-
i voru
erfi
mein á
ralz,
Ómar
mna
sjö
omfr@mbl.is
Kreppan var
ekki sér-
staklega erfið
hér miðað við
önnur lönd
Utanríkisráðherra Hall-dór Ásgrímsson, segistekki bjartsýnn á aðsamkomulag um aðlög-
un EES-samningsins vegna
stækkunar Evrópusambandsins
takist við ESB fyrir miðjan apríl.
Mátti ráða af ummælum hans í
Morgunblaðinu á laugardag að
hugsanlegt væri að sú staða gæti
komið upp að aðlögun EES-samn-
ingsins héldist ekki í hendur við
stækkun Evrópusambandsins. Ut-
anríkisráðherra hefur hins vegar
lítið sem ekkert viljað tjá sig um
hverjar afleiðingarnar yrðu ef að-
löguninni yrði slegið á frest.
Ekki aðrir möguleikar en
stækkun EES eða uppsögn
samningsins
Í máli forsætisráðherra, Davíðs
Oddssonar, í Morgunblaðinu á
laugardag kom fram að hann telur
að samningsstaða ESB sé ekki
sterk nemi sambandið beiti afli og
virði ekki þá samninga sem gerðir
hafa verið. Ætla má að þar sé for-
sætisráðherra að vísa til mögu-
legrar uppsagnar ESB á EES-
samningnum eða þá að sambandið
brjóti gegn ákvæðum samningsins
að því er varðar ný aðildarríki.
Ekki verður annað séð, miðað við
ákvæði samningsins um Evrópska
efnahagssvæðið, en að Evrópu-
sambandið eigi aðeins val um
tvennt, þ.e. að segja samningnum
upp eða samþykkja útvíkkun hans.
Í 127. grein samningsins segir
að: „sérhver samningsaðili getur
sagt upp samningi þessum að því
tilskildu að hann veiti öðrum samn-
ingsaðilum að minnsta kosti tólf
mánaða fyrirvara með skriflegum
hætti. Jafnskjótt og fyrirhuguð
uppsögn hefur verið tilkynnt skulu
hinir samningsaðilarnir boða til
ráðstefnu stjórnarerindreka til
þess að meta hvaða breytingar sé
nauðsynlegt að gera á samningn-
um.“ Þetta eru tiltölulega skýr
ákvæði. En í reynd er bæði flókið
og erfitt mál fyrir ESB að segja
samningnum upp og verður vikið
nánar að því á eftir.
Nýjum ríkjum ESB beinlínis
skylt að gerast aðili að EES
Gerð er grein fyrir hinum kost-
inum í 128. grein samningsins en
þar segir: „Evrópuríki, sem geng-
ur í bandalagið er skylt, en heimilt
gangi það í EFTA, að gerast aðili
að samningi þessum. Það skal
senda EES-ráðinu umsókn sína“
(skáletrun Morgunblaðsins). Að
því gefnu að ekki komi til uppsagn-
ar virðist því ekki hægt að skilja
þetta á annan veg en þann að það
sé beinlínis kvöð á nýjum aðildar-
ríkjum að gerast aðili að EES, sem
sagt, verði samningnum ekki sagt
upp verða hin tíu nýju aðildarríki
að gerast aðilar að EES. Annað
væri þá væntanlega ekkert annað
en brot á samningnum. Þá er og
tekið fram í 128. grein að aðilar að
EES og ríkið sem sækir um skuli
gera með sér samkomulag um skil-
mála og skilyrði fyrir slíkri aðild
og að slíkt samkomulag skuli
leggja fyrir alla samningsaðila til
fullgildingar eða samþykktar.
Hvað táknar það fyrir ESB að
segja samningnum upp?
Í uppsagnarákvæðum samn-
ingsins er talað um samningsaðila.
Ef við horfum fram hjá EFTA-
ríkjunum þremur þá á samnings-
aðili hér annars vegar Evrópu-
bandalagið sem heild og síðan
hvert og einstakt þjóðríki þess.
Hvað táknar þetta? Jú, eiginlega
ekki annað en það að leiðin úr Evr-
ópska efnahagssvæðinu er ekki
síður torfær en inn í það: aukinn
meirihluta mun þurfa í ráðherra-
ráði Evrópusambandsins til þess
að samþykkja uppsögn samnings-
ins og algerlega óvíst hvort sá
meirihluti sé fyrir hendi ef á það
myndi reyna. Þá má og ætla að
Evrópuþingið þurfi að samþykkja
úrsögnina rétt eins og það þurfti
að samþykkja samninginn á sínum
tíma.
En þess fyrir utan þarf þjóðþing
hvers einasta aðildarríkis að sam-
þykkja uppsögn samningsins. Af
þessu má ljóst vera að það er eng-
an veginn auðvelt fyrir ESB að
segja samningnum upp og samn-
ingsstaða EFTA-ríkjanna því að
mörgu leyti sterk.
Hin óhugsandi staða
Í viðtali í Morgunblaðinu sagði
Gerhard Sabathil, sendiherra
ESB, að það væri óhugsandi að á
sömu stundu og sameining Evrópu
verði undirrituð líði EES undir
lok. Þess vegna verði menn hrein-
lega að finna lausn sem báðir aðilar
geti sætt sig við. Þarna gæti Sa-
bathil verið að vísa til þess að nýj-
um aðildarríkjum sé skylt að ger-
ast aðilar að EES við inngöngu í
sambandið. Sé Sabathil á hinn bóg-
inn að gera ráð fyrir að stækkun
EES tefjist að einhverjum orsök-
um (þó ekki sé gert ráð fyrir slíku í
samningnum) er hann væntanlega
að vísa til þess að þegar menn eru
á annað borð komnir inn í ESB þá
eru þeir um leið komnir inn í EES,
svona á svipaðan hátt og þegar
menn eru komnir inn á Schengen-
svæðið geta þeir ferðast að mestu
óhindrað innan þess. M.ö.o. það er
algerlega nauðsynlegt að samning-
ar EFTA og ESB um stækkun evr-
ópska efnahagssvæðisins haldist í
hendur við inngöngu nýrra aðild-
arríkja árið 2004. Það er t.d. nær
óhugsandi hægt sé að að stöðva út-
flutning á fiski frá Íslandi til Pól-
lands um landamæri Þýskalands
nema með því að skoða allan fisk
sem færi á milli landanna. Sem
væri kerfisbundið landamæraeftir-
lit sem stríðir gegn fjórfrelsinu,
þ.e. frelsi í vöruflutningum, fólks-
flutningum, þjónustustarfsemi og
fjármagnsflutningum innan landa
Evrópusambandins.
Hvað ef stækkun
EES frestast nú samt?
Samkvæmt ákvæðum samnings-
ins er frestun á stækkun EES í
raun ekki möguleiki. En setjum
svo að það gerist nú samt af ein-
hverjum orsökum. Hvað þá? Eitt-
hvað verða menn væntanlega að
gera og einna líklegast er að gefin
yrði út einhvers konar bráða-
birgðayfirlýsing um stækkun
EES, þ.e. að samningurinn gildi
áfram í einhvern tiltekinn tíma
með nýju ríkjunum þótt hann hafi
ekki formlega verið staðfestur af
samningsaðilum. Að því er næst
verður komist er ekkert sem bein-
línis útilokar þennan möguleika.
Það gæti hins vegar tekið alllang-
an tíma að fá öll aðildarríkin til
þess að staðfesta samninginn hvert
í sínu lagi.
Vilji menn á hinn bóginn fá ríkin
til að skrifa öll undir í einu, eins og
hefð er fyrir við samninga af þessu
tagi, getur það einnig dregist því
oft líður langur tími á milli þess að
leiðtogar ESB-ríkjanna hittist allir
saman. Setjum svo að leiðtogar
ESB-ríkjanna komi aftur saman
haustið 2003 eftir undirritun vegna
stækkunar ESB í apríl. Þá ætti eft-
ir að senda samninginn til fullgild-
ingar hjá þjóðþingi hvers ríkis sem
aftur getur tekið langan tíma.
Ummæli Gerhards Sabathil
verða kannski skiljanlegri í ljósi
þess sem hér hefur verið rakið:.
„Það væri óhugsandi að á sömu
stundu og sameining Evrópu verð-
ur undirrituð 16. apríl liði Evr-
ópska efnahagssvæðið undir lok.
Enginn lítur á það sem möguleika,
hvorki í ESB, í umsóknarríkjunum
né í EFTA-ríkjunum. Þess vegna
verðum við að finna lausn sem við
getum sætt okkur við.“
Stækkun ESB og Evrópska efnahagssvæðisins
Flókið og erfitt að segja
EES-samningnum upp
Reuters
Gerhard Schröder, kanslari Þýskalands, og Abdullah Gul, forsætisráðherra Tyrklands (l.t.v.), tókust í hendur á
fundi Evrópusambandsins í Kaupmannahöfn þar sem fjallað var um stækkun ESB. Á fundinum var m.a. fjallað
um hugsanlega inngöngu Tyrklands í ESB. Lengst til hægri er Jacques Chirac, forseti Frakklands.
Efasemdir hafa verið
uppi um að takast muni
að ljúka samningum
milli EFTA og ESB í
apríl. Arnór Gísli
Ólafsson komst þó að
því að samningsstaða
ESB er ef til vill ekki
eins sterk og menn
hafa ætlað.
arnorg@mbl.is
ENGAR sérstakar viðræður eða
vinna hefur farið fram innan Evr-
ópusambandsins um þá hugmynd
að Tyrkir kunni hugsanlega að fá
aðild að samningnum um Evr-
ópska efnahagssvæðið. Ljóst sé að
fyrst verði menn að taka end-
anlega afstöðu til þess hvort
Tyrkjum verði boðin aðild að Evr-
ópusambandinu sjálfu eða ekki.
Þetta segir Reijo Kemppinen,
aðaðaltalsmaður Romanos Prodis,
forseta framkvæmdastjórnar
ESB. „Þetta er bara hugmynd án
þess að ég vilji með því nokkuð
fullyrða um framtíð Tyrklands í
Evrópu. Ég þykist viss um að jafn-
vel þó að menn vildu ræða þann
möguleika að Tyrkland geti orðið
aðili að EES verða þeir auðvitað
fyrst að afgreiða spurninguna um
hugsanlega aðild Tyrklands að
Evrópusambandinu sjálfu.“
Spurður um ummæli Halldórs
Ásgrímssonar utanríkisráðherra
þess efnis að hugmyndin um aðild
Tyrklands að EES sýni vanþekk-
ingu á eðli EES segir Kemppinen
að að sjálfsögðu sé ekki verið að
viðra hugmynd sem mögulegt sé
að hrinda í framkvæmd hér og nú.
„Ég vil einnig minna sérstaklega á
í þessu sambandi að Romano
Prodi hefur sjálfur alls ekki lagt
til að Tyrkland verði aðili að EES.
Hið eina sem hann hefur sagt er
að vegna framtíðarþróunar ESB
verði menn að byrja að ræða
hvaða lönd eigi að vera í Evrópu-
sambandinu. Við getum auðvitað
ekki stækkað sambandið áfram
endalaust. Sá dagur hlýtur að
koma að við verðum að ákveða að
sambandið sé orðið nógu stórt og
að ekki eigi að stækka það frekar.
Prodi hefur þess vegna bent á
að menn verði að þróa samskipti
við þjóðir sem verða nágranna-
lönd Evrópusambandsins. Samn-
ingurinn um Evrópska efnahags-
svæðið, sem hefur reynst ákaflega
vel til þessa, er einmitt gott dæmi
um slíkt samband eða samskipti,“
segir Kemppinen.
Ekki annað meira
en hugmynd
Talsmaður Rom-
anos Prodis um
aðild Tyrklands
að EES