Morgunblaðið - 18.12.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
DANIR undirbúa nú sem óðast
200 ára fæðingarafmæli H.C. And-
ersen. Til að afmælið megi takast
sem best og vera sem veglegast
keppast einstaklingar, fyrirtæki og
hið opinbera um að leggja fé til ým-
issa þátta undirbúningsins. Stærsta
einstaka gjöfin til þessa var úr vasa
dansks auðmanns, 600 milljónir ís-
lenskar. Talið er að sameinuð fram-
lög til afmælisins muni nema um
fimm milljörðum íslenskra króna.
Danir líta svo á að hinn aldni æv-
intýrasmiður sé þeirra stærsta
framlag til heimsmenningarinnar
og það sé á þeirra ábyrgð að halda
merki hans á loft. Og það gera þeir.
Þeir leggja mikið fé til H.C. And-
ersen safnsins í Óðinsvéum, styðja
rannsóknir á verkum hans og stóru
bókaforlögin gefa út ævintýrin
góðu á fjölmörgum tungumálum og
selja út um allan heim. En Danir
eru líka miklir peningamenn og
enginn frýr þeim vits.
Bókmenntaleg eiginfjárstaða
Við Íslendingar eigum fjársjóði í
bókmenntum, sem eru svo stórkost-
legir á alla mælikvarða að við eig-
um bágt með að trúa því sjálfir.
Sumt eigum við einir, eins og Ís-
lendingasögur og sumt í félagi við
skyldmenni okkar í Skandinavíu,
eins og Fornaldarsögur og Eddurn-
ar. En fjársjóði er þungt að bera og
vandasamt að varðveita. Við höfum
þó ekki talið eftir okkur að veita
fjármunum í rannsóknir á fornbók-
menntum okkar á hverju ári. Og
heimurinn kann að meta bókmennt-
ir okkar og án þeirra værum við
varla frjáls þjóð. Því án eigin tungu
stenst engin þjóð. Og án eigin bók-
mennta stenst engin tunga.
Við erum slíkt stórveldi í menn-
ingunni að það er í raun óskiljan-
legt. Þessi stærð gerir það að verk-
um að við teljum okkur þjóð meðal
þjóða á öllum sviðum. Smáþjóða-
leikarnir eru varla fyrir okkur.
Smáþjóðaleikarnir eru fyrir smá-
þjóðir. En í raun erum við að mann-
fjölda álíka stór og Huddersfield í
Bretlandi eða Krefeld í Þýskalandi,
borgir sem ekki margir hafa heyrt
um eða þekkja. Hvorug þessara
borga er þeirrar gæfu aðnjótandi
að eiga eigin tungu; það er hvorki
til huddersfíldska né krefeldska.
Hvorug borgin rekur eigin Seðla-
banka né á heldur eigin mynt.
Hvorug borgin heldur úti sendiráð-
um í Tókyó, Peking, Washington,
London, Kaupmannahöfn, Stokk-
hólmi, París, Berlín, Osló, Moskvu
eða Maputo.
Sjálfstraust og sóknarkraftur
Við erum auðvitað ekki hver sem
er, við erum nefnilega Íslendingar.
Við förum léttilega með að hafa
næsthæsta söluskatt á bókum í öll-
um heiminum, enda íslenskan heim-
stunga og ef reiknað væri út frá
bókmenntaarfinum erum við að
minnsta kosti 300 milljónir. Samt er
það nú einstaklingsframtakið sem á
stóran þátt í að viðhalda bók-
menntafjársjóðnum og gæta þess
að halda honum á lífi og standa vörð
um hann á markaðstorgi heims-
menningarinnar, þar sem margir
eru kallaðir einsog venjulega en fá-
ir útvaldir. Það er gott og ekki bara
gott heldur lífsnauðsynlegt. Það er
ekkert eins örugg ávísun á menn-
ingardauða eins og opinber menn-
ingarrekstur.
Ég leyfi mér að fullyrða að sjálfs-
traust Íslendinga væri minna en
hálft ef við ættum engar fornbók-
menntir og landhelgin væri þá í
hæsta lagi 50 mílur. Forsætisráð-
herrann myndi telja það löður-
mannlegt að skrifa bækur og við
hefðum aldrei átt nóbelskáld. Og þó
að hægt væri að færa rök fyrir því
að við kæmumst af án sendiráða
kæmi slík ráðstöfun ef til vill niður
á sóknarkrafti þjóðarinnar. Besta
hvatningin sem við getum gefið
sjálfum okkur er að muna að rækta
bókmenntir okkar og listir, sérstak-
lega með því að finna bókmennt-
irnar gömlu upp aftur og aftur og
aftur og skattleggja þær alltaf
minna og minna og minna.
Hefur einhver heyrt þetta áður?
Það er vegna þess að þetta er
ennþá satt. Sjaldan er góð vísa of
oft kveðin. Við verðum þó að átta
okkur á því Íslendingar, að betur
má ef duga skal. Hver veit nema að
menningarstarfið muni í framtíð-
inni fjármagna undirbalansinn á
stóriðjunni. Og þó að Alþingi hafi
styrkt útgáfu á Snorra Sturlusyni
um 5 milljónir, þá er ekki jafnræði
með honum og H.C. Andersen.
H.C. gamli fær bókstaflega þúsund
sinnum meira en Snorri þó að mað-
ur gæti haldið því fram að Snorri sé
minnst jafngóður og H.C. og jafnvel
tvisvar sinnum betri.
Menningarstórveldið Ísland
Við setjum sem sagt tvo milljarða
í sendiráðin, tvo milljarða í Seðla-
bankann, þrjá milljarða í utanferðir
og ráðstefnur um það nýjasta í
skriffinnsku og fimm milljónir í
Snorra. Við setjum síðan 14% sölu-
skatt á Snorra, þannig að Snorri
endar í mínus. Sennilega stendur
Snorri þetta af sér en gerum við Ís-
lendingar það? Allt sem máli skiptir
í markaðssetningu á fornbókmennt-
um okkar með alþýðlegum hætti er
margskattað einkaframtak. Rann-
sóknarstarfið, sem er mikilvægur
grundvöllur alls hins, hefur fengið
opinbert fé, en þó ótrúlega lítið
miðað við nauðsyn og mikilvægi.
En eigi skal gráta Björn bónda,
heldur safna liði – og brýna herinn.
Við skulum gleðjast yfir stöðu þjóð-
arinnar sem menningarstórveldis
og muna að ef við ættum að leika
landsleik í bókmenntum með núlif-
andi höfundum værum við stöðugt
að leika úrslitaleiki og stöðugt að
keppa um gull og það eigum við
einnig þúsund ára bókmenntahefð
að þakka.
Fimm milljarðar í H.C.
Andersen, fimm milljónir
í Snorra Sturluson
Eftir Björn
Jónasson
„Við erum
slíkt stór-
veldi í menn-
ingunni að
það er í raun
óskiljanlegt.“
Höfundur er bókaútgefandi.
LENGI hefur verið þekkt að há-
vaði yfir ákveðnum mörkum skaðar
mannlega heyrn. Víða á hávaðasöm-
um vinnustöðum hafa verið gerðar
fyrirbyggjandi aðgerðir til að vernda
heyrn starfsfólks.
En heyrnin getur því miður skað-
ast af fleiru en hávaðasömum vinnu-
stöðum.
Rannsóknir á undanförnum árum
víða um heim sýna að heyrn barna og
ungs fólks er skert af völdum há-
vaða.
Heyrn er mæld innan ákveðins
tíðnisviðs sem spannar talað mál.
Hávaði skaðar hærri tíðnir talsviðs-
ins þar sem liggja óraddaðir sam-
hljóðar eins og s, f, þ, b, d og fleiri
hljóð í íslensku. Þegar þessi hljóð
heyrast ekki lengur verður niður-
staðan misheyrn og misskilningur
með tilheyrandi afleiðingum. Í stað
þess að heyra þessi hljóð með eyr-
unum þegar heyrnin er eðlileg þarf
að „heyra“ þau með augunum, lesa af
vörum. Hæfileiki til að greina talað
mál í klið minnkar.
Þessar heyrnarskemmdir hafa
áhrif á nám og félagsleg samskipti.
Nýlegar rannsóknir frá Banda-
ríkjunum, Frakklandi og Ástralíu
sýna allar fram á þá alvarlegu stað-
reynd að heyrn barna og ungmenna í
þessum löndum hefur skaðast af há-
vaða. Í bandarísku rannsókninni
kemur fram að 12,5% barna á aldr-
inum 6-19 ára eða 5,2 milljónir eru
talin bera einhvers konar hávaða-
skaða á heyrn á öðru eða báðum eyr-
um. Í 25% tilvika er skerðingin frá
því að vera fremur væg upp í mjög
alvarlega.
Í áströlsku og frönsku rannsókn-
inni kemur fram m.a. að þeir sem
nota heyrnartól við geislaspilara
hafa frekar heyrnarskaða en aðrir.
Sú bandaríska staðfestir ekki sér-
staka orsakavalda en bendir á al-
gengar skaðlegar hávaðauppsprett-
ur í daglegu lífi nútímamannsins s.s.
ferðageislaspilara, flugelda, blístrur
og önnur leikföng, flugvélar og
fleira. Tölvuleikir með miklum
smellum og sprengingum eru einnig
á listanum en hvell hljóð eru ein-
hverjir mestu skaðvaldar fyrir
heyrnarfrumurnar sem um getur. Á
sama hátt hafa menn haft áhyggjur
af diskótekum og rokktónleikum.
Ekki er ástæða til að ætla að lífs-
mynstur okkar Íslendinga sé ýkja
frábrugðið því sem áðurtaldar þjóðir
lifa við.
Framundan eru jól og áramót. Fá-
ar þjóðir heims heilsa nýju ári með
jafnmiklum tilþrifum og við en bögg-
ull fylgir skammrifi. Hávaðinn er
það mikill og hvellirnir að full ástæða
er til aðvörunar. Það var gott fram-
tak þegar hlífðargleraugun voru sett
í flugeldapakkana. Nú þarf að bæta
um betur og hafa einnig sett af
eyrnatöppum í hverjum pakka og
fleiri til sölu á áberandi stað!
Einnig vil ég skora á foreldra að
setjast með börnum sínum með
tölvuleikina og geisladiskana sem
koma upp úr pökkunum um jólin og
ræða alvöru þess að spila of hátt eða
of lengi. Því hærra sem spilað er því
styttri tíma þarf til að heyrnin skað-
ist.
Hávaðaskaði á heyrn er óbætan-
legt tjón!
Bestu jóla- og nýársóskir.
Er heyrn
barna í hættu?
Eftir Bryndísi
Guðmundsdóttur
„Hávaða-
skaði á
heyrn er
óbætanlegt
tjón!“
Bryndís Guðmundsdóttir heyrn-
arfræðingur, deildarstjóri barna-
starfs hjá Heyrnar- og talmeinastöð
Íslands.
Þ
að er kalt að bíða,
enda hafði ég ekki
búið mig fyrir úti-
legu. Ég hélt við
fengjum að bíða inni
á Hótel Íslandi eftir Nick Cave.
Þess vegna mætti ég snemma til
að ná sæti og tæp klukkustund í
tónleikana. Smám saman lengist
röðin og nær alveg út að Veg-
múla. Sokkarnir eru rakir eftir
langan vinnudag og mér er orðið
kalt á fótunum.
„Gott er að vera einn í biðröð,“
segir Sverrir Stormsker. Það
gerist bara alltof sjaldan. Þar
sem ég stend í röðinni fer ég að
velta fyrir mér öllum biðröð-
unum, sem þykja næsta sjálf-
sagðar. Þetta er fyrirbæri sem er
til staðar fyrir getnaðinn, sjálfa
sköpunina, þegar verðandi for-
eldrar bíða norpandi í kuldanum
fyrir utan skemmtistaðina.
Drjúgum
hluta með-
göngunnar er
eytt á bið-
stofum lækna
og margir
skrá sig strax
á ýmsa biðlista lífsins, s.s. eftir
ungbarnasundi. Eftir fæðingu
þurfa börnin svo að bíða eftir því
að komast að á leikskóla. Í því
biðskýli halda til 1.411 börn í
Reykjavík. Ef til vill má segja að
þetta sé þeim dýrmæt lexía; eru
ekki allir skólar að leggja svo
mikið upp úr verklegu námi?
Vart er hægt að hugsa sér betri
undirbúning fyrir lífið fyrir
tveggja ára börn heldur en að
bíða í biðröð.
Fjöllistamaður og kærasta
hans, sem er leiklistarnemi,
ganga glöð í bragði meðfram röð-
inni með blað, þar sem þau aug-
lýsa eftir miðum og nota slag-
orðið: „Má vera ofurprís.“ Ég
hristi höfuðið yfir glópskunni; að-
eins miklir aðdáendur Nick Cave
nenna að bíða klukkutíma í bið-
röð eftir góðu sæti. Og þeir fara
ekki að gefa eftir miðann sinn.
Ekki er annað hægt en að bera
virðingu fyrir þeim óléttu konum
sem standa í biðröðinni og vilja
leyfa fóstrinu að njóta tónlistar
Nick Cave í móðurkviði.
Biðin eftir sæti er aðeins for-
smekkurinn að því sem koma
skal, því flestir þurfa einhvern
tíma á lífsleiðinni að leita til heil-
brigðiskerfisins. Og þá er bara að
taka númer. Hundruð eru á bið-
lista eftir skurðaðgerðum og er
meðalbiðtími um tvö ár. Þeir sem
eru óforsjálir í veikindum lenda í
lengstu röðunum, t.d. þykir það
mikil skammsýni að fara í biðröð
eftir aðgerð vegna bæklunar,
gerviliða, kviðarhols, blöðruháls-
kirtils eða hjartaþræðingar.
Fjöllistamaðurinn og leiklist-
arneminn taka aðra umferð á
röðina og eru tvíefld, því þau eru
komin með einn miða. Maður
hafði stigið út úr röðinni, rétt
þeim miðann og sagt úrillur: „Ég
nenni þessu ekki! Ég hef aldrei
haldið neitt sérstaklega upp á
Nick Cave!“ Við svo búið struns-
aði hann í burtu.
Ef eitthvað bregður út af í líf-
inu, þá eru líka til raðir fyrir það.
Segjum að næsti maður á eftir
mér í röðinni láti undan freisting-
unni og kýli mig. Þá væri biðinni
ekki lokið. Ég færi beint í næstu
röð á bráðamóttökunni. Sú röð er
þó barnaleikur hjá því að kæra
ofbeldið til lögreglunnar, því þá
gæti ég þurft að bíða í ár eftir að
kæran yrði afgreidd. Ef ég væri
óbrotinn væri mér líklega ráðlagt
að hætta við. Ástæðan er víst sú
að 120 mál koma á borð ofbeldis-
brotadeildar lögreglunnar í
hverjum mánuði, s.s. líkams-
árásir og nauðganir, og aðeins 12
vinna að því að rannsaka þau.
Fyrir vikið fá alvarlegustu brotin
flýtimeðferð, en hin sitja á hak-
anum.
Fjöllistamaðurinn og leiklist-
arneminn kyssast ástfangin og
lukkuleg, eru komin með annan
miða, sem þau keyptu „aðeins“
þúsund krónum yfir upphaflegu
miðaverði. Þau eru alsæl þegar
þau taka sér stöðu aftast í röð-
inni.
Þannig er það þegar maður er
orðinn gamall og loksins búinn
með mesta erfiðið í þessu jarðlífi,
þá upphefst biðin fyrir alvöru.
Það er ósköp óskynsamlegt að
fara að missa heilsuna á gamals
aldri. Því þá getur biðin verið ár
eftir rými á hjúkrunarheimili,
þ.e. ef þörfin er „brýn“. Og bið-
raðirnar ná yfir mörk lífs og
dauða, því það þykir sjálfsögð
fyrirhyggja að panta sér graf-
arstæði með sæmilegu útsýni.
„Djöfuls ósanngirni“, ragnar
maðurinn fyrir framan mig í röð-
inni þegar gestir streyma inn
baksviðs um áttaleytið. „Það er
ekki sama, Jón og séra Jón,“ seg-
ir annar spekingslega. Það er þó
gott að sjónin er ekki farin að
bila hjá þeim, því meðalbiðtími
eftir augnaðgerð á Landspít-
alanum er rúmt hálft ár.
Biðraðir eru mjög til óþurftar.
Þær þrýsta fólki út af vinnu-
markaðnum sem er knúið til að
vera heima, hvort sem það er til
að bíða eftir aðgerð eða sinna að-
standendum. Þegar þörfin er
orðin „brýn“ eftir hjúkr-
unarrýmum getur fólk alls ekki
verið heima lengur, nema ein-
hver sé yfir því allan sólarhring-
inn og geta orsakirnar t.d. verið
hrörnun eða ellisjúkdómar.
Reynt er að veita þessu fólki eins
mikla heimaþjónustu og unnt er,
en þann tíma sem eftir er verður
einhver ættingi að brúa. Stund-
um neyðist viðkomandi til að
hætta að vinna eða tapar
vinnunni vegna þeirra fjarvista
sem fylgja umönnuninni og getur
þetta ástand farið með heilu
heimilin.
Sem betur fer er ég bara að
bíða eftir nógu góðu sæti á tón-
leikum. Og allt í einu er ekkert
svo kalt lengur.
Stundum er biðin þess virði.
Áður beið unga kynslóðin eftir
ljóðabókum Davíðs frá Fagra-
skógi og Stefáns frá Hvítadal. Nú
bíður hún ljóðanna frá Nick Cave
og hans líkum. Öskubakkinn
glamrar á píanóinu. Líkaminn
logar og hendurnar dansa. Sömu
lögmál gilda á tónleikum og hag-
yrðingamótum; flutningurinn
bætir upp stöku ambögur. Nick
Cave flýtir sér gegnum lögin til
næstu sígarettu, logi af loga og
líkaminn er eins og logandi sígar-
etta. Bassaleikarinn stýrir grettu
andlitinu með strengjunum. Sal-
urinn er öskubakki. Sviðið baðað
grænu. Bjórinn er grænn gegn-
um flöskuna. Grænt ljós á tón-
leikum með Nick Cave. En rauð-
ur er litur jólanna. Þá verður
ekki þverfótað fyrir biðröðum.
Biðraðir
jarðlífsins
Vart er hægt að hugsa sér betri undir-
búning fyrir lífið fyrir tveggja ára börn
heldur en að bíða í biðröð.
VIÐHORF
Eftir Pétur
Blöndal
pebl@mbl.is