Morgunblaðið - 10.01.2003, Qupperneq 21

Eftir Jón B.K. Ransu
Á FIMMTA áratugnum tók banda-
ríski listmálarinn Jackson Pollock
málverkið og myndlistina að nýjum
mörkum með því að leggja strigann
á gólfið og sletta á hann málningu.
Þökk sé kvikmyndaiðnaðinum
þekkja nú almennt fleiri til lista-
mannsins en fyrir um tveimur ár-
um, en þá var frumsýnd kvikmynd
um Jackson Pollock sem nú er kom-
in á flestar myndbandaleigur. Þrátt
fyrir ágæti myndarinnar ber að var-
ast að falla í gildru tilgerðarlegs
drama sem svo oft er í bandarískum
kvikmyndum. Helst er að nefna
undanfara fyrsta slettumálverksins
þar sem kvikmyndin sýnir Pollock
velta sér upp úr mold og leika við
ótaminn fugl, líkt og Mjallhvít eða
Bambi, áður en hann fer á vinnu-
stofu sína til að mála. Þar á sér stað
örlagastund þegar listamaðurinn
horfir á málningu leka af penslinum
og falla á gólfið. Atriðið er auðvitað
tómt bull. Jackson Pollock var ekki
fyrstur listamanna til að sletta
málningu á myndflöt. Þýski mál-
arinn Hans Hofman gerði tilraunir
með það nokkrum árum áður en þá
aðeins sem hluta af málaðri mynd.
Hofman bjó í New York og voru
hann og Pollock vel kunnugir. Slett-
an var því ekki ókunn Jackson
Pollock, en hann tók þessa aðferð
aftur á móti á leiðarenda og
„sprengdi upp“ málverkið með því
að gera sjálfa athöfnina eða gjörn-
inginn að meginatriði verksins. Mál-
verk Pollocks heyra undir abstrakt
expressjónisma en eru annars köll-
uð „athafnarmálverk“ eða „action
paintings“, og var það listfræðing-
urinn Harold Rosenberg sem fyrst-
ur setti orðið „athöfn“ í samband við
aðferðina.
Íslenska orðið „gjörningur“ er
jafnan notað yfir allar lifandi uppá-
komur í myndlist. Á enskri tungu er
það „performance“ sem þýðir rétti-
lega „flutningur“. „Happenings“ er
aftur á móti tegund af „perform-
ance“ sem á betur við orðið „gjörn-
ingar“, sbr. „að gerast“ og „to happ-
en“. Gjörningalistamaðurinn Allan
Kaprow greindi frá því á sjötta ára-
tugnum í „The legacy of Jackson
Pollock“ að gjörningar eða „happen-
ings“ væru í beinu framhaldi af at-
hafnarmálverkum Pollocks og að
gjörningalistamenn væru einfald-
lega að taka athöfnina umfram
myndverkið. Austurríkismaðurinn
Hermann Nitsch gaf út sambæri-
lega yfirlýsingu í kjölfar fyrsta
gjörnings síns árið 1962, þar sem
hann lét krossfesta sig og hella yfir
sig blóði.
Listmálarar hafa tileinkað sér
tækni Pollocks á ólíkan hátt. Helen
Frankenthaler var fyrsti málarinn
til að nýta sér hana á sjötta ára-
tugnum, en í stað þess að sletta
málningunni hellti hún henni á
ógrunnaðan strigann sem drakk í
sig litina svo að málningin sat ekki
eftir á yfirborði flatarins heldur
sökk inn í sjálft strigaefnið. Morris
Louis gerði slíkt hið sama í svoköll-
uðum „One shot“ málverkum, nema
að hann stjórnaði rennsli málning-
arinnar með veltigrindum. Þannig
má halda lengi áfram að rekja þró-
unarferlið.
Í áratug hefur borið talsvert á
listamönnum sem nálgast eða nota
athafnarmálverkið á öðrum for-
sendum en tíðkaðist í upphafi. Einn
þeirra er bandaríska listakonan Pat
Steir, en hún hefur vakið verðskuld-
aða athygli fyrir málverk sem unnin
eru líkt og athafnarmálverk, en vísa
í fossa og vatnsöldur. Verk hennar
sýna því myndir af náttúrulegum
fyrirbærum, sem er í mótsögn við
það sem abstrakt expressjónískir
málarar hafa gengið út frá. Hollend-
ingurinn Daan Van Golden vakti
einnig alþjóðlega athygli fyrir seríu
af málverkum sem hann nefndi
„Pollock-stúdíur“ og mátti sjá
nokkrar slíkar á Feneyjatvíær-
ingnum fyrir fjórum árum. Van
Golden valdi nokkrar slettur úr
málverki eftir Jackson Pollock eins
og þær væru betri slettur en aðrar,
sem er írónískt í ljósi þess sjálfráða
ferlis sem fólst í aðferð Pollocks.
Handmálaði hann svo uppstækk-
aðar eftirmyndir af slettunum og
gaf hverri þeirra sjálfstætt vægi á
nýjum myndfleti líkt og um
portrettmynd væri að ræða.
Arfleifð Jacksons Pollocks er
meiri en flestir gera sér grein fyrir
og efast ég um að nokkur listamað-
ur eftir síðari heimsstyrjöldina hafi
haft jafn afdrifarík áhrif á þróun
myndlistar, nema þá kannski Andy
Warhol og Joseph Beuys. Og ekki
skemmir goðsögnin, en Jackson
Pollock er fyrir myndlistina það
sem James Dean, Marilyn Monroe
og Montgomery Clift eru fyrir leik-
arastéttina. Hann var fyrsti Banda-
ríkjamaðurinn til að slá í gegn í al-
þjóðlegum myndlistarheimi og hann
var einnig fyrsti dramatíski harm-
leikur bandarískrar myndlistarsögu,
en Pollock ók ölvaður bíl sínum á
tré árið 1959 og lést 44 ára gamall.
Arfleifð Jacksons Pollocks
„Athafnir“ Hermann Nitsch eru í framhaldi af athafnarmálverkum Pollocks. Jackson Pollock að störfum árið 1949.
Höfundur er myndlistargagnrýnandi
á Morgunblaðinu.
„Foss“, olíumálverk eftir Pat Steir, 1992.
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. JANÚAR 2003 21
RÓTARÝHREYFINGIN efnir til
sinna árlegu hátíðartónleika í kvöld
kl. 20 og er þetta sjöunda árið sem
hreyfingin stendur
fyrir slíkum tón-
leikum fyrir fé-
lagsmenn og gesti
þeirra. Stjórnandi
er Jónas Ingi-
mundarson píanó-
leikari.
Á tónleikunum
stíga á sviðið,
ásamt Jónasi, tveir
ungir söngvarar
sem báðir eru við
framhaldsnám og
störf í London, þau
Guðrún Jóhanna
Ólafsdóttir mezzó-
sópran og Eyjólfur
Eyjólfsson tenór.
Þau munu syngja
einsöng og sam-
söng, íslensk og er-
lend sönglög, söng-
leikjatónlist og óperulög.
Guðrún og Eyjólfur hafa vakið at-
hygli fyrir söng sinn. Þau hafa tekið
þátt í uppfærslum á óperum og
kirkjutónlistarverkum, haldið tón-
leika hér heima og erlendis og hlot-
ið mikið lof.
Guðrún Jóhanna hefur á síðustu
tveimur árum unnið til margvís-
legra verðlauna og viðurkenninga í
Bretlandi og á Íslandi. „Þegar Eyj-
ólfur, sem enn er kornungur, hugði
á framhaldsnám að loknu söngnámi
hér heima, opnuðu allir helstu tón-
listarskólar Bretlands dyr sínar fyr-
ir honum og buðu nánast í hann, en
slíkt er fátítt þar sem biðlistar eru
langir,“ segir í fréttatilkynningu frá
Salnum.
Guðrún Jóhanna
Ólafsdóttir
Eyjólfur
Eyjólfsson
Tvær ungar söngraddir
á Rótarýtónleikum
Spæjarafélagið I - Dularfullar vís-
bendingar er eftir Fionu Kelly í þýð-
ingu Önnu Maríu Hilmarsdóttur.
Halla Adams er 15 ára. Ekkert
heillar hana meira en ráðgátur og
dularfullir atburðir. Hún stofnar
Spæjarafélagið og Tinna og Linda
ganga til liðs við hana. Þegar þær
rekast á vísbendingar um glötuð
verðmæti lenda þær í ævintýri sem
er þó rammasta alvara. Hver eru
leyndarmál Davíðs, Bernharðs, Rú-
riks og Hvítklæddu konunnar?
Spæjarafélagið kemst á slóðina
sem vörðuð er leyndardómum, hætt-
um og tvísýnu.
Útgefandi er Æskan. Bókin er 152
bls. Verð: 2.380 kr.
Unglingar