Morgunblaðið - 21.05.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 MIÐVIKUDAGUR 21. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
ENGI má spyrja um eðli og
birtingarmynd sköp-
unarþarfar mannsins, og
þótt svarið ætti að liggja
nokkuð ljóst fyrir eru menn
stöðugt að velta því fyrir
sér. Skrifaðar hafa verið
margar lærðar ritgerðir og bækur þar um og
sýnist sitt hverjum þá hann leitast við að
kryfja kjarna birtimgarmyndarinnar þótt
jafnaðarlega sé gengið út frá sama grunni
sem er framrásin, hin stöðuga framþróun,
með endurnýjunina sem aflgjafa hennar. Um
eitt geta menn verið sammála; að hún sé
hreyfiaflið og andstæði póllinn við alla kyrr-
stöðu, eins og lífið er andstæða dauðans, vitið
fáfræðinnar og gáfurnar heimskunnar.
Sköpun er þannig trauðla lokamark heldur
upphaf, leyndardómur hennar, að í hvert sinn
sem nýjum áfanga er
náð birtast fleiri, jafn-
vel tíu í viðbót, eins
og stundum er sagt.
Þetta verða menn
helst varir við í þeim
geira sem við nefnum
listir, sem í eðli sínu er ekkert nýtt fyrirbæri,
mótað og skilgreint á endurreisnartímabilinu,
heldur birtingarmynd þess að uppgötva og
upplifa. Sköpunarþörfin er einnig tengd
sjálfsbjargarviðleitninni, bæði í ríki náttúr-
unnar og alls sem hrærist á yfirborði jarðar.
Til eru leifar frumstæðra húsaþyrpinga á
sléttunum í norður Mesópótamíu, frá því sjö
þúsund árum fyrir okkar tímatal, þá höfðu
menn ekki ennþá fundið upp dyrnar,
gluggana né göturnar, en hins vegar stigann
sem menn gáti dregið upp þegar þeir höfðu
komið sér fyrir í holum sínum. Komu þannig í
veg fyrir óæskilegar heimsóknir og þessi
frumstæða tilfinning að skapa vernd fyrir sig
og sína lifir góðu lífi í manninum enn í dag. Er
um leið sýnileg hjá öllum dýrategundum, jafn-
vel gróðrinum á jarðarmöttlinum. Munurinn
er sá að manndýrið, homo sapiens, tók að
þróa hugvitið og varð homo sapiens sapiens,
hinn viti borni maður. Hugvitið er þó ekki
hugtak einhvers áþreifanlegs, en má deila í
tvo afmarkaða geira; raun og hugvísindi, hörð
og mjúk gildi. Þannig er stærðfræðin and-
stæða málvísinda þótt hún búi einnig yfir yfir
skapandi gildum. Munurinn er sá að verk-
fræðingurinn hannar til að mynda brú og allir
geta séð að þetta er brú og fært sér þessa
samgöngubót í nyt þegar brúarsmíðinni er
lokið, punktum finale. Hins vegar fá menn
ekki greint hugvísindi berum augum né þann
metnað sem knýr listamanninn áfram til mik-
illa afreka, samt eru þetta jafn gildar greinar
á meiði framþróunarinnar og megininntakið í
boðskap endurfæðingarinnar; endurreisn-
arinnar þegar hugtakið listir varð til og lagt
til jafns við æðri vísindi. Ekki mögulegt að
kortleggja skynsviðið í sama mæli og áþreif-
anlega hluti, né miðla huglægum sannindum á
sama hátt og áþreifanlegum. Og helst kemur
það fram í listum, sem ekki er hægt að kenna
svona líkt og stærðfræðijöfnur og þetta gerðu
menn sér fljótlega ljóst. Aftur á móti er
mögulegt að miðla af reynsluheimi sínum í
þessum efnum, kenna tækni og aðferðir, en
hina stóru anda er ekki hægt að leysa úr læð-
ingi si sona, fjöldaframleiða né gera að hóp-
efli. Hugmyndin í sjálfri sér er sértæk, ab-
strakt, einskorðast við hvern og einn, er
fingrafar hans og ígildi pensilskriftar mál-
arans. Einnig greinanleg í verkum kalligrafíu
meistara, því flókna og heillandi sviði and-
legrar þjálfunar og tæknilegrar færni. Hin
austræna kalligrafía, er í ljósi þess að þrettán
ár tekur að verða stórmeistari, eitt skýrasta
dæmi um þá miklu og óvægu þjálfun sem ligg-
ur að baki úrskerandi árangri, um leið gildi
grunnþjálfunar.
Grannt skoðað getur listaverk aldreiorðið fullkomið og túlkun manna áhverju einu æði margbreytileg.Kannski greinilegast varðandi flutn-
ing tónverka og er einmitt í góðu samræmi
við hinn mikla galdur lífsins, því naumast væri
fýsilegt að hlusta alltaf á sömu eintóna túlk-
unina og sömu raddirnar. Tónsmiðurinn staðl-
ar ekki verkið heldur opnar það mismunandi
túlkunarmöguleikum þar sem enginn einn er
algildur, allt þó háð ströngum reglum og lög-
málum. Sama á við mikil myndlistarverk, þau
eru galopin jafnvel þótt miklir leyndardómar
arfsagna kunni að vera að baki þeirra, útgeisl-
unin jafnaðarlega það sem máli skiptir. Þann-
ig leita núlistamenn í bækur Leonardos og
vinna úr rannsóknum hans á eðli hlutanna, og
arkitektar til grískra hofa, endurreisnar og
barrokks, nefna postmódernisma, hugtakið þó
svífandi. Málverk er aldrei neitt fullgert né
fullkomið, heldur ölast það nýtt líf í hverjum
þeim sem í fyrsta skipti lítur það augum og
myndlistarmaður sem ætlar sér að fullgera
verk, ljúka við málverk, er á villigötum. Hann
verður bara að fylgja tilfinningunni á hvaða
augnabliki hann á að hætta, í því er hin sleipi
galdur fólginn. Og þó er alltaf hægt að gera
betur og það skynjar hann best er fyrir augu
ber eigin myndverk sem hann hefur ekki litið
augum árum og áratugum saman. Þannig fór
Michaelangelo að gráta, þegar hann á gamals
aldri leit nokkur æskuverk sín í höggmynda-
list, sagði sig ekki hafa uppfyllt þær vonir sem
verkin bæru í sér og að hann hefði aldrei átt
að snerta pensil. Þetta sagði höfundur mál-
verkanna í Sixtinsku kapellunni í Péturskirkj-
unni í Róm!
– Höfuðsnillingum síðustu aldar var margt
fleira til lista lagt en að munda pensilinn eins
og mótuð verk, ritað mál og dagbækur er
fundust eftir dauða þeirra bera með sér og
líkast til hvergi augljósara en um Pablo Pi-
casso. Hann meðtók þessi sannindi og skil-
greindi á sinn meistaralega hátt í knöppu
máli: „Hefur þú nokkurn tímann séð fullgerða
mynd? Mynd eða þá eitthvað viðlíka? Vei
þeim sem segist vera búinn með viðfangs-
efnið. Að ljúka við mynd! Að fullgera mynd?
Hve heimskulega það hljómar! Að ljúka við
hlut heitir að koma honum fyrir kattarnef,
myrða hann, ræna hann sál sinni, – gefa hon-
um líkt og nautinu á leikvangnum sitt „Punt-
illa“ oddhvassa sverðið, sjálfa helstunguna. Að
fullgera verk – l’achever, eins og maður segir
hér í Frakklandi, þýðir fyrir málara og mynd-
höggvara dálítið sára ergilegt. Nefnilega að
veita því náðarhöggið.“
En eins og svo margt snilldarlega mælt ber
að meðtaka og skilja boðskapinn rétt, brodd-
inn í honum. Hér meðal annars höfðað til þess
milli línanna, að engir tveir líta listaverk ná-
kvæmnlega sömu augum og ræður hér margt.
Einkum að engir eru nákvæmlega eins, jafn-
vel ekki væru þeir klónaðir, því naumast
fylgir minnið og reynsluheimur hins liðna efn-
inu, og hinn klónaði maður fæðist inn í annan
tíma. Viðhorf manna til lista fyrri alda tekur
og breytingum og er háð ýmsum þáttum og
hvörfum í mannlífinu, þannig má minna á að
Rembrandt var nær gleymdur um aldir,
sömuleiðis Piero della Francesca sem og
margir fleiri. Þá finnst víst mörgum óskilj-
anlegt í dag að impressjónistarnir urðu að
berjast fyrir lífi sínu og Renoir var að því
kominn að hætta að mála, hélt einungis áfram
fyrir miklar fortölur. Þá munu flestir þekkja
til sögunnar af síðimpressjónistanum van
Gogh, sem seldi samtals eina mynd um sína
daga.
En hvernig sem á allt er litið eráhugi, framsækni og metnaður und-irstaða og eldsneyti athafnaþarf-arinnar, æðra stig þessara þátta
leysir svo sköpunarþörfina úr læðingi. Viljann
til að kafa dýpra en áður hefur verið gert,
miðla nýjum sannindum. Hér er um svipuð
lögmál að ræða og um stórhýsi, að grunn-
urinn og burðargrindin bera það uppi og
menn sjá víðast til allra átta á efstu hæðinni,
toppnum. Eitt leiðir af öðru og sömu alúð þarf
leggja á hverja eina hæð á leiðinni upp ef vel
á að fara, og svo er auðvitað mögulegt að
bæta hæðum við. Engu atriði má sleppa og
ber að flýta sér hægt, sem menn hafa upp-
skorið góða reynslu af í aldanna rás sbr. mál-
tækið; festina lente.
Þannig má segja að listin sé bæði líf og
leikur, en að baki lífsins er margbrotið ferli
og löng þróunarsaga og að baki hvers leiks
eru markaðar reglur, þetta þarf að tvinnast
saman því ekkert er sjálfsagður hlutur og
þegar allt kemur til alls á enginn sig sjálfur,
einungis vitund sína.
Þetta í og með sett saman í tilefni sýningar
Listaháskóla Íslands í Listasafni Reykjavík-
ur, Hafnarhúsi. Hér er nóg af leiknum, eins
og við sjáum á útskriftarsýningum nær allra,
samræmdra listaháskóla erlendis nú um
stundir, nóg um að menn láti tæknina vinna
fyrir sig og nóg um að allir séu ánægðir.
Einnig nóg um hæfileikafólk, en þó kom eitt
augnablik upp í hugann nokkurra ára gömul
rannsókn sem gerð var á stærðfræðiþekkingu
unglinga í heiminum. Í ljós kom að hún var
mest í Suður-Kóreu en slökust í Bandaríkj-
unum. Um leið var rannsakað hvar nemendur
væru ánægðastir með árangur sinn og hvar
óánægðastir. Í ljós kom að nemendur voru
sáttastir og ánægðastir með árangur sinn í
Bandaríkjunum en óánægðastir í Suður-
Kóreu! Menn skulu því hafa fyrirvara á öllu
og skyldi þetta ekki til umhugsunar eins og
hvað annað á tímum er allir eiga að vera svo
glaðir og allt á að vera svo gott?
Ásýnd sköpunar
Vigfús Sigurgeirsson: Ljósmynd af stúlku við
mjaltavél, einhvern tíma fyrir 1939. Tveir ólíkir
heimar en tímalaus útgeislan einfaldrar og form-
rænnar fegurðar.
Leonardo da Vinci (1452–1519): Stúlka með
hreysikött, olía á tré, 1484–88, Kraká, Museum
Narodowe.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
ÞAÐ er ekki fjarri lagi að sú kyn-
slóð, sem nú lifir manndómsár sín,
hafi verið fyrsta kynslóðin á Íslandi,
sem naut faglegrar kennslu frá
unga aldri, sem hluta af sínu uppeldi
og að lagður var grunnur að kunn-
áttu, sem í dag jafnast á við það sem
best gerist erlendis. Sá maður, sem
fór fyrir öðrum og sá langt fram í
tímann varðandi þróun tónlistar hér
á landi var Heinz Edelstein, sem
skyldi þá nauðsyn, að lögð yrði sér-
stök áhersla á þjálfun barna og það í
stórum hópum, ef einhvern tímann
mætti sjá tónlist blómstra á Íslandi.
Stofnun Barnamúsikskólans 1952
mun ekki hafa þótt neinn stórvið-
burður þá en þar var þó lagður
grunnur af því sem nú er lofað og
víst væri fróðlegt að sjá hversu
margir þeir, sem nú starfa við tón-
list hér á landi, hófu nám sitt við
Barnamúsikskólann og síðar Tón-
menntaskólann í Reykjavík. Barnið
er sú framtíð, sem góð
kennsla skilar sem full-
tíða vel menntaðri
manneskju og þar má
ekkert til spara, ef
hæfileikar eiga að nýt-
ast og þroskast til fulls.
Að þessu leyti á Tón-
menntaskólinn í
Reykjavík stóran hluta
að uppbyggingu tón-
listar hér á landi, er
með ýmsum hætti birt-
ist í þeim afmælistón-
leikum, sem haldnir
voru í Salnum. sl
sunnudag og mánudag.
Samleikur Gunnars
Kvaran og Önnu Guðnýjar
Sunnudagstónleikarnir hófust á
samleik Gunnars Kvaran og Önnu
Guðnýjar Guðmundsdóttur í til-
brigða verki (WoO 46) eftir
Beethoven yfir lagið Bei Männern,
welche Liebe fühlen, úr Töfraflaut-
unni, samið 1801, elskulegt smá-
verk, er var fallega flutt. Strengja-
sveit undir stjórn Sigrúnar
Eðvaldsdóttur flutti síðan Serenöðu
fyrir strengi í E-dúr
op. 22 eftir Dvorák,
glæsilegt og syngjandi
fallegt verk sem var
einstaklega vel flutt.
Sigrún Eðvaldsdóttir
lék sér síðan að ung-
verskum dönsum eftir
Brahms, í umskrift
Joachims í samleik við
Önnu Guðnýju Guð-
mundsdóttur og flutti
svo ásamt Sigurlaugu
Eðvaldsdóttur, Helgu
Þórarinsdóttur, Gunn-
ari Kvaran og Önnu
Guðnýju Guðmunds-
dóttur píanókvintett í
f-moll, op. 34, eftir Brahms, sem
hann samdi fyrst sem strengjakvin-
tett með tveimur sellóum en lagði til
hliðar, þar sem það vakti enga at-
hygli og einnig vegna þess að Joa-
chim gagnrýndi verkið harkalega.
Brahms umritaði það síðar, sem
sónötu fyrir tvö píanó, og lék það
ásamt Tausig en sú gerð verksins
þótti einnig misheppnað verk. Allt
annað var upp á teningnum þegar
verkið var flutt sem píanókvintett
og þannig hefur þetta stórbrotna
verk notið mikilla vinsælda. Flutn-
ingurinn var í einu orði sagt stór-
kostlegur, sérstaklega í andante
þættinum.
Strengjasveit
Sigrúnar Eðvaldsdóttur
Seinni afmælistónleikarnir hófust
á þremur þáttum í fyrstu sellósvít-
unni í G-dúr, eftir J.S. Bach, sem
Gunnar Kvaran lék af innileik og
sérstaklega fallega sarabönduna en
einnig leikandi létt hinn skemmti-
lega gikk (Gigue), lokaþáttinn í svít-
unni. Einn stærsti viðburðurinn á
báðum þessum tónleikum var leikur
strengjasveitar undir stjórn Sigrún-
ar Eðvaldsdóttur í serenöðunni
frægu op. 48, eftir Tsjajkovskí, sem
er listilega vel samið verk og þrung-
ið rómantískri tilfinningasemi, er
náði hápunkti í hinni grátklökku
elegíu en allt verkið var meistara-
lega vel flutt, þar sem tematíkin,
sem öll hljóðfærin fá hlutdeild í með
eftirminnilegum hætti, var ótrúlega
mögnuð hvað snertir glæsilega tón-
mótun og tilfinningaþrungna túlkun.
Á eftir sérenöðunni flutti Sigur-
björn Bernharðsson tónles og
skersó eftir Kreisler og sýndi í leik
sínum að hann kann ýmislegt fyrir
sér. Lokaverk mánudagstón-
leikanna var píanókvintett í Es-dúr
op 44, eftir Schumann. Í því verki
leikur á ýmsu og var heildarmyndin
mjög kraftmikil en einnig, að ein-
staka fallegar tónmyndir voru ljúf-
lega leiknar, eins t.d. í fyrsta kafl-
anum, þar sem gat að heyra fallegt
samspil á milli víólu (Ásdís Valdi-
marsdóttir) og sellós (Sigurður
Bjarki Gunnarsson). Sorgarmarsinn
var einstaklega vel fluttur og í sker-
sóinu var Nina Margrét Grímsdóttir
í essinu sínu. Sif Tulinius og Sig-
urbjörn Bernharðsson, sem stýrði
hópnum, áttu og sinn þátt í þessum
magnaða flutningi.
Þegar til heildarinnar er litið var
flutningurinn á strengasveitarverk-
unum eftir Dvorák og Tsjajkovskí
og í píanókvintettunum eftir
Brahms og Schumann stórkostlegur
og trúlega með því allra besta sem
heyrst hefur á kammertónleikum
hér á landi og því stórkostlegt
„testamente“ um 50 ára gifturíkt
starf Tónmenntaskólans í Reykjavík
og staðfesting á þeirri sýn, sem
Heinz Edelstein sá fyrir sér um
framtíð tónlistar á Íslandi.
TÓNLIST
Salurinn
Hátíðartónleikar í tilefni 50 ára
starfsafmælis Tónmenntaskólans í
Reykjavík, þar sem flutt voru á tvennum
tónleikum verk eftir Beethoven, Dvorák,
Brahms, J.S. Bach, Tsjajkovskí, Kreisler
og Schumann. Sunnudagur 18. og mánu-
dagur 19. maí.
KAMMERTÓNLEIKAR Að sjá tónlist blómstra
Dr. Heinz Edelstein
Jón Ásgeirsson