Morgunblaðið - 28.08.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 FIMMTUDAGUR 28. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á
UNDANFÖRNUM ár-
um hefur áhugi fræði-
manna á ólíkum sviðum
hugvísinda beinst í
auknum mæli að sjón-
rænni menningu, birtingarmyndum
hennar og samspili við hinar ýmsu
listgreininar og menningarform,
ekki síst ritmmiðla. Á ráðstefnu sem
haldin var á vegum Samtaka bók-
menntafræðinga á Norðurlöndum
og Hugvísindastofnunar Háskóla Ís-
lands um nýliðna helgi, komu fræði-
menn úr ólíkum áttum saman til
þess að kanna tengsl sjónmennn-
ingar og ritmenningar. Af framlagi
þeirra tæplega 50 fræðimanna frá
Norðurlöndunum, Bandaríkjunum,
Kanada og Þýskalandi sem þátt tóku
í ráðstefnunni að dæma er gróskan á
sviði mikil. Líkt og Dagný Kristjáns-
dóttir, einn skipuleggjanda, benti á í
opnunarræðu ráðstefnunnar í Lög-
bergi á föstudag hefur samband
myndar og texta verið átakasamt í
gegnum tíðina og oft verið horft
fram hjá hinu gagnvirka sambandi
þeirra. Engu að síður einkenndist
20. öldin mjög af framrás nýrra
myndmiðla og því tímabært að líta
til þess hvaða áhrif hin sjónrænu
form menningarinnar hafa haft á
þróun bókmennta og ritmenningar á
þessum tíma.
Í samtali við blaðamann að ráð-
stefnunni lokinni sagði Dagný það
ljóst að ákveðið fræðilegt endurmat
sé að eiga sér stað á sambandi sjón-
miðla og ritmiðla. „Hollenski fræði-
maðurinn Mieke Bal segir að okkar
tímar séu orðnir svo gegnsýrðir af
myndrænni tjáningu að ekki verði
lengur sundur skilið á milli texta og
myndar, hvorugt geti án hins verið,
hvorugt geti komið í stað hins. Það
þýðir að við verðum að þekkja bæði
aðferðir mynd- og ritmiðlunar og
kannski er kominn tími á róttæka
endurnýjun á hugsun og aðferðir
bókmenntafræðinnar,“ sagði Dagný.
Þverfagleg nálgun
Ráðstefnan stóð yfir í þrjá daga
samanstóð af átta aðalfyrirlestrum
og fjölda málstofa þar sem fræði-
menn kynntu rannsóknir sem þeir
hafa unnið að á sviðinu. Efni fyr-
irlestranna var með hinu fjölbreytt-
asta móti, enda til umræðu efni sem
kallar á þverfagleg nálgun, út frá
sjónarhóli ólíkra hugvísinda- og list-
greina s.s. myndlist, kvikmynd-
mynda og byggingarlist. Fyr-
irlestrum og málstofum var þó raðað
niður eftir tímabilum, á föstudeg-
inum voru bókmenntir og sjónmenn-
ing í sögunni til umræðu, 20. öldin
var í fyrirrúmi á laugardeginum og
21. öldin og tækniumhverfi sjón-
rænnar menningar á sunnudeginum.
Norski fræðimaðurinn Toril Moi
var fyrsti aðalfyrirlesari hátíð-
arinnar og gerði hún grein fyrir
rannsóknum sínum á sjónrænum
áhrifum í leikritum og ljóðum Hen-
riks Ibsens með hliðsjón af tengslum
evrópskrar málarahefðar og bók-
mennta um aldamótin 1900. Fyr-
irlesturinn nefndist Ibsen’s Visual
Culture, en Moi vinnur að því að
skrifa bók um efnið. Með því að
skoða viðhorf sem ríkjandi voru í
evrópskri myndlistar- og leiklist-
arumræðu á þeim tíma, leitast Moi
við að varpa ljósi á það hug-
myndafræðilega mat sem lagt hefur
verið á leikrit Ibsens. Vék Moi þar
einkum að kenningum Denis Dider-
ot og G.E. Lessing um samspil hins
dramatíska augnabliks annars vegar
og frásagnarlegs flæðis hins vegar í
rómantískum málverkum, og yf-
irfærði á umræðu um spurningar um
raunsæi og módernisma í verkum
Ibsens.
Fyrirlesararnir Henrik Wivel og
Thomas Fechner-Smarsly leit-
uðustu við að greina sálræna tján-
ingu við upphaf nútímans í mynd-
máli, annars vegar í samhengi við
myndlist og bókmenntir og hins veg-
ar í samhengi við frumbirting-
armyndir kvikmyndarinnar. Mál-
stofuerindi dagsins spönnuðu
tímabilið allt frá miðöldum til 19.
aldar. Þar voru bókmenntir kann-
aðar út frá ýmsum sjónrænum þátt-
um, allt frá spurningum um mynd-
ræna hugsun í fyrirlestri Gauta
Kristmannssonar til hugleiðinga um
samspil myndskreytinga og texta í
íslenskum miðaldahandritum.
Dagskrá laugardagsins hófst á
fyrirlestrum þeirra Arne Melberg
prófessors við Oslóarháskóla er
fjallaði um sjónræna skynjun í
ferðabókmenntum nútímans og Kar-
in Sanders prófessor við Berkeley-
háskóla sem fjallaði um þá tíma- og
söguskynjun sem birtist í lestri okk-
ar á hlutum frá liðnum tíma. Í mál-
stofuerindum var m.a. fjallað um
samspil hins sjónræna og hins texta-
lega og mörkin þar á milli könnuð.
Fjallaði Tania Ørum, lektor við
Kaupmannahafnarháskóla, m.a. um
notkun framúrstefnumanna á bók-
stöfum og texta í listsköpun sinni.
Ræddi hún skörun þess sem skilið er
sem mynd annars vegar og texti
hins vegar í samhengi við hug-
myndalegar hræringar á sjöunda
áratugi aldarinnar. Á heildina litið
spönnuðu málstofuerindi dagsins
allt frá umræðu um hugmyndahrær-
ingar í framúrstefnulist á nýliðinni
öld, til greininga á sjónrænni fram-
setningu í auglýsingum og klámi.
Á lokadegi ráðstefnunnar var
sjónum beint að tækniumhverfi sam-
tímans og framrás myndmiðla í því
umhverfi. Gitte Mose hjá dönsku
hugvísindastofnuninni fjallaði m.a.
um rafræna texta sem nýtt rými til
skáldlegrar tjáningar, og könnunar
á endimörkum og möguleikum skál-
skaparins. Um vaxandi skálskap-
arform er að ræða sem, líkt og Mose
benti á, á enn eftir að reyna á alla
möguleika sína. Gagnvirkni og ferli
eftir krækjum eru tveir þættir sem
greina lestur rafrænna bókmennta
frá hinum línulega lestri skáld-
skapar á prenti. Benti Mose á hvern-
ig rithöfundar sem vinna með formið
nýta sér þessa möguleika á meðvit-
aðan hátt. Gerði Mose það jafnframt
að umræðuefni hvernig möguleikar
rafrænnar textasköpunar varpa
nýju ljósi á bókmenntir og bók-
menntafræði og kallast á við margar
af spurningum póstmódernismans.
Caitlin Fisher lektor og rithöf-
undur við York-háskóla í Kanda og
Úlfhildur Dagsdóttir bókmennta-
fræðingur luku dagskránni með
einkar lifandi fyrirlestrum. Fjallaði
Fisher um eigin skrif á sviði fræða
og skáldskapar á rafrænu formi en
Úlfhildur fjallaði um myndmál og
ímyndasköpun í tónlistarmynd-
böndum Bjarkar Guðmundsdóttur.
Endurmat á
samspili ritmiðla
og myndmiðla
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Norski fræðimaðurinn Toril Moi flutti fyrirlestur á ráðstefnu um bók-
menntir og sjónmenningu í Háskóla Íslands um nýliðna helgi.
Fjöldi fræðimanna frá ólíkum löndum kom
saman um nýliðna helgi til þess að kanna
tengsl myndmiðla og ritmiðla á ráðstefnu um
bókmenntir og sjónmenningu sem haldin var
í Háskóla Íslands. Heiða Jóhannsdóttir
komst að því að þar er um auðugan garð að
gresja hvað fræðilegar rannsóknir áhrærir.
heida@mbl.is
FULLT var fram í anddyri á
sumartónleikum Hallveigar Rún-
arsdóttur og Árna Heimis Ingólfs-
sonar í Listasafni Sigurjóns Ólafs-
sonar á þriðjudagskvöld. Bæði
hafa þau verið allvirk í tónlistarlífi
síðustu ára, og væntanlega dró né
heldur úr aðsókn árangurinn af
samstarfi þeirra við formlega
frumraun söngkonunnar í Ými sl.
nóvember.
Verkefnaval kvöldsins var að
mestu á lýrískum norrænum nót-
um og í bland þjóðlegum. Fyrst
voru tvö af þekktustu sönglögum
finnska þjóðtónskáldsins Jeans
Sibeliusar, Flickan kom ifrån sin
älsklings möte, þar sem ljóðskáldið
Runeberg afhjúpar stig af stigi
hvað hangir á spýtunni líkt og
Ossian McPhersons í „Edward,
Edward!“, þótt ekki sé um föð-
urvíg að ræða heldur ástarsorg.
Sömuleiðis var Säf, säf, susa um
djúpan ástartrega, en undir blíð-
legra yfirborði en gáskafullum fyr-
irslætti stúlkunnar í fyrra ljóðinu.
Hallveig söng bæði lögin af líflegri
tjáningardýpt og innlifaðri texta-
túlkun við fiman en tæran píanó-
slátt Árna Heimis.
Hildigunnur Rúnarsdóttir, syst-
ir söngkonunnar, samdi fyrir þrem
árum útsetningar á íslenzkum
þjóðlögum úr safni sr. Bjarna Þor-
steinssonar fyrir tilstilli Unu Mar-
grétar Jónsdóttur hjá RÚV, er
valdi að manni skilst einkum hin
minna þekktu lög. Þrjú þeirra
voru hér á boðstólum, Þú Ísraels
lýður, Þá Jesús til Jerúsalem og Í
Babýlon við vötnin ströng. Einföld
en sterk lög er vissulega verð-
skulda víðari útbreiðslu en hingað
til, og við hæfilega látlausan píanó-
undirleik er stóðst fyllilega sam-
anburð við beztu útsetningar
Ferdinands Rauter í þjóðlagasafni
Engelar Lund, ekki sízt nr. 2. Spil
og söngur voru í fallegu samræmi
við þennan einfaldleika, þótt hefði
að ósekju mátt beita meir brjóst-
tóni á nokkrum stöðum, fyrir utan
frjálslegri tímasetningu á t.d.
flúrnótum Babýlons. Yfirhöfuð
virtist söngkonan sem fyrr mega
gefa sér ögn frjálsari taum í agóg-
ískri mótun, bæði hér og víðar í
dagskránni. En sjálfsagt á það eft-
ir að ávinnast með frekari reynslu.
Tvö næstu lögin voru eftir
Hjálmar H. Ragnarsson; skínandi
dæmi um tiltölulega einfalda en
slynga lausn á hóflega afstraktri
ljóðrænni útfærslu. Embla (1990;
ljóð Njörður P. Njarðvík)) skartaði
hröðum en öguðum píanóarpeggjó-
um undir fallegan en svolítið hlé-
drægan söng Hallveigar. Hið bráð-
snjalla og andstæðuríka Ástarljóð
mitt (1991; Else Lasker-Schüler í
þýð. Hannesar Péturssonar), þar
sem hvergi var tóni ofaukið hjá
höfundi, var flutt af sterkri og
hnitmiðaðri innlifun fyrir alopnu
flygilloki við „sympatíska“ endur-
ómun strengja.
Dúóið lauk dagskránni með
„Haugtussa“, meistaralegum söng-
lagaflokki Edvards Griegs frá 1898
við nýnorsk ljóð Arnes Garborg.
Líkt og í Frauenliebe- und Leben
Schumanns, er dúóið flutti sl. nóv-
ember, eru ástarraunir frásagnar-
persónunnar jafnframt þroskasaga
hennar, eins og fram kemur af
stigmagnandi tjáningardýpt tón-
skáldanna – hér þó í ólíkt ferskara
umhverfi norskra fjalla, mælt af
munni óspillts náttúrubarns.
Það er eiginlega sama hvar nið-
ur er borið í þessum átta gim-
steinum Griegs; þau Hallveig fóru
á þvílíkum kostum að hlustendur
gátu ekki annað en að hlýða hug-
fangnir allt frá byrjun til enda á
seiðandi túlkun þeirra. Var maður
jafnframt ekki frá því að Hallveig
hefði bætt allnokkrum nýjum
strengjum á hörpu sína frá því síð-
ast, sérstaklega í textatjáningu,
enda þótt enn virtist betur mega
ef duga skal hvað fyllingu neðra
tónsviðs varðar – að ógleymdu
brjósttónasviði sem oft vill falla í
vanrækt, ekki sízt hjá óperusöngv-
urum. Það mun hins vegar nánast
sine qua non í ljóðasöng, án hvers
er hætt við að dragi stórum úr
blæbrigðamöguleikum söngvarans,
er helzt þarf að geta litað texta og
tilfinningu ólíkri raddbeitingu að
vild. Á þetta skorti enn nokkuð hjá
Hallveigu, er þrátt fyrir einstaka
undantekningu viðhélt svipuðu
víbratói út í gegn á öllu styrk- og
tónsviði, enda þótt toppnóturnar
væru eftir sem áður hrífandi
glæsilegar.
Píanómeðleikur Árna Heimis
bar aðalsmerki hins þjála og agaða
músíkants, afburðafylginn og í
fullkomnu jafnvægi við sönginn.
Þá var tónleikaskrá safnsins
óvenjuvel frá gengin að þessu
sinni, prýdd gagnorðri umfjöllun
píanistans um höfunda og verk,
auk allra söngtexta með þýðingum
Reynis Axelssonar.
Norrænt og þjóðlegt
TÓNLIST
Sigurjónssafn
Sönglög eftir Sibelius og Hjálmar H.
Ragnarsson. Íslenzkar þjóðlagaútsetn-
ingar eftir Hildigunni Rúnarsdóttur. Haug-
tussa Op. 67 eftir Grieg. Hallveig Rúnars-
dóttir sópran, Árni Heimir Ingólfsson
píanó. Þriðjudaginn 26. ágúst kl. 20:30.
EINSÖNGSTÓNLEIKAR
Ríkarður Ö. Pálsson
HÖGGMYNDASÝNINGIN Meist-
arar formsins - Úr höggmyndasögu
20. aldar verður opnuð í Listasafni
Sigurjóns Ólafssonar næstkomandi
laugardag klukkan 15. Forseti Ís-
lands, Ólafur Ragnar Grímsson,
opnar sýninguna formlega að loknu
ávarpi Johann Wenzl, nýskipaðs
sendiherra Þýskalands á Íslandi.
Sýningin, sem kemur frá Rík-
islistasafninu í Berlín, var í Lista-
safninu á Akureyri í sumar og hlaut
mikla athygli. Nú fá Sunnlendingar
einnig möguleika á að sjá þessar
perlur eftir helstu módernista í evr-
ópskri höggmyndasögu og má þar
nefna listamennina Degas, Archi-
penko, Maillol, Moore, Marino Mar-
ini, Manolo, Laurens, Renoir,
Barlach, Kollwitz, Hartung og sam-
tímalistamennina Sol LeWitt,
Schwegler, Per Kirkeby og Axel
Lischke. Á sýningunni verða einnig
verk eftir brautryðjendur íslenskr-
ar höggmyndalistar, þá Einar Jóns-
son, Ásmund Sveinsson, Sigurjón
Ólafsson og Gerði Helgadóttur.
Gefin hefur verið út sýning-
arskrá á íslensku og ensku með
greinum eftir Hannes Sigurðsson
safnstjóra, Brittu Schmitz yfirsýn-
ingarstjóra Hamburger Bahnhof-
safnsins í Berlín og Ólaf Gíslason,
listfræðing, en grein hans ber heit-
ið Maðurinn og rými hans á 20. öld.
Sýningin verður opin alla daga
nema mánudaga til 28. september
og boðin verður leiðsögn um sýn-
inguna á nánar auglýstum tímum.
Kennsluefni fyrir grunn- og
framhaldsskólanemendur hefur
verið gert sérstaklega um þessa
sýningu.
Morgunblaðið/Arnaldur
Birgitta Spur, forstöðumaður safnsins, við eitt verkanna á sýningunni.
Meistarar formsins
í Listasafni Sigurjóns