Morgunblaðið - 17.10.2003, Qupperneq 10

FRÉTTIR
10 FÖSTUDAGUR 17. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
H
ÆSTIRÉTTUR komst að þeirri
einróma dómsniðurstöðu í gær
að ekki hafi verið hægt að
skerða örorkulífeyri öryrkja
vegna áranna 1999 og 2000 með
lögum, sem sett voru árið 2001 í kjölfar ör-
yrkjadómsins svokallaða. Taldi Hæstiréttur
að kröfuréttindi öryrkja um að fá greidda
óskerta tekjutryggingu nytu verndar eign-
arréttarákvæðis stjórnarskrárinnar og yrðu
ekki skert með afturvirkri og íþyngjandi lög-
gjöf. Dæmdi rétturinn ríkissjóð til að greiða
Ingibjörgu Gunnarsdóttur, sem höfðaði mál-
ið, rúmar 507 þúsund kr. vegna skerðingar á
tekjutryggingu vegna tekna maka á árunum
1999–2001, auk 900 þúsund kr. í málskostnað.
Sjö dómarar dæmdu í málinu og var nið-
urstaða þeirra allra á einn veg, en með dóm-
inum hnekkti Hæstiréttur dómi Héraðsdóms
Reykjavíkur sem sýknað hafði ríkið af þess-
um kröfum.
Óheimilt að skerða
tekjutryggingu
Forsaga málsins er sú að með öryrkjadóm-
inum svonefnda í árslok 2000 úrskurðaði
Hæstiréttur að Tryggingastofnun hafi verið
óheimilt að skerða tekjutryggingu öryrkja í
hjúskap með því að telja honum til tekna
helming tekna maka hans með vísan til reglu-
gerðar nr. 485/1995 samkvæmt lögum um al-
mannatryggingar nr. 117/1993. Jafnframt var
viðurkennt að óheimilt hafi verið að skerða
tekjutryggingu örorkulífeyrisþega í hjúskap
frá 1. janúar 1999 samkvæmt 5. mgr. 17. gr.
laga nr. 117/1993 sbr. 1. gr. laga nr. 149/1998.
„Samkvæmt þessu var um að ræða tvenns
konar tímabil með mismunandi réttarheim-
ildum til skerðingar tekjutryggingar örorku-
lífeyrisþega í hjúskap, hið fyrra frá 1. janúar
1994 til ársloka 1998 og hið síðara frá 1. jan-
úar 1999. Á fyrra tímabilinu var talið, að
brostið hafi lagastoð til skerðingarinnar með
reglugerð einni saman. Um tímabilið frá 1.
janúar 1999 var niðurstaðan sú, að skipulag
réttinda örorkulífeyrisþega, eins og því var
fyrir komið með almannatryggingalögum eft-
ir breytingu á þeim með lögum nr. 149/1998,
tryggði þeim ekki þau lágmarksréttindi, sem
fælust í 1. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar, á
þann hátt að þeir fengju notið þeirra mann-
réttinda, sem 65. gr. hennar mælti þeim,“
segir síðan í dómi Hæstaréttar.
Síðan segir að á grundvelli þessa dóms hafi
verið sett lög nr. 3/2001 um breytingu á al-
mannatryggingalögum, en á grundvelli þeirra
hafi örorkulífeyrisþegum, eins og þeim sem
höfðaði málið, verið greitt það sem á vantaði
fulla tekjutryggingu vegna áranna 1997 og
1998, en tekjurtrygging vegna áranna 1999
og 2000 hafi verið skert með nýjum hætti.
Ekkert hafi verið greitt vegna áranna 1994,
1995 og 1996, þar sem talið hefði verið að
kröfur örorkulífeyrisþega vegna þeirra ára
væru fyrndar.
Í dóminum bendir Hæstiréttur síðan á að
mál það sem ráðið hafi verið til lykta með
dómi Hæstaréttar síðla árs 2000 hafi verið
svonefnt viðurkenningarmál sem Öryrkja-
bandalagið hafi höfðað til að fá viðurkenningu
dómstóla um tiltekin réttindi félagsmanna
sinna.
Unnt að bera ágreiningsmálið fyrr
undir dómstóla en gert var
Þá segir: „Öryrkjabandalagið hafði um
langt árabil átt í útistöðum við stefnda og
ríkisvaldið um þá hagsmuni félagsmanna
sinna, er málsóknin laut að, og hefði verið
unnt að bera ágreiningsefnið undir dómstóla
fyrr en gert var. Í viðurkenningarmálinu
voru ekki hafðar uppi greiðslukröfur eða
krafa um viðurkenningu tiltekinna krafna ör-
orkulífeyrisþega og var látið við það sitja að
krefjast viðurkenningardóms um ólögmæti
skerðingar tekjutryggingar örorkulífeyris-
þega í hjúskap vegna tekna maka. Lögsókn
af þessu tagi nægir ekki til að rjúfa fyrningu
einstaklega ákveðinnar kröfu, sem reist er á
niðurstöðu dóms í því máli. Krafa áfrýjanda
er krafa um greiðslu vangreiddrar tekju-
tryggingar og lýtur hún sömu lögmálum og
önnur kröfuréttindi. Fyrir því er löng dóm-
venja, að um tilvist og efni slíkra réttinda
gildi almennar fyrningarreglur, sem stefndi
hefur kosið að bera fyrir sig í þessu máli.
Með þessum athugasemdum og annars
með skírskotun til forsendna héraðsdóms ber
að staðfesta úrlausn hans um kröfur áfrýj-
anda vegna áranna 1994 til 1996.“
Skylt að tryggja
lágmarksframfærslu
Hæstiréttur bendir síðan á að með fyrri
dómi réttarins frá 19. des. 2000 hafi því verið
slegið föstu að með lögum nr. 149/1998 um
breytingu á almannatryggingalögum hafi
tekjutrygging örorkulífeyrisþega vegna
tekna maka verið skert þannig að stjórn-
arskrárvarinn réttur þeirra hafi verið fyrir
borð borinn. „Á það var bent, að 76. gr.
stjórnarskrárinnar yrði skýrð á þann veg, að
skylt væri að tryggja að lögum rétt sérhvers
einstaklings til að minnsta kosti einhverrar
lágmarksframfærslu eftir fyrirfram gefnu
skipulagi, sem ákveðið væri á málefnalegan
hátt. Löggjafinn hefði samkvæmt 2. gr.
stjórnarskrárinnar vald um það, hvernig
þessu skipulagi skyldi háttað, en það yrði þó
að fullnægja þeim lágmarksréttindum, sem í
76. gr. fælust. Skipulag þetta gæti leitt til
þess, að öryrki í hjúskap eða sambúð, sem
ekki hefði aðrar tekjur en lífeyri almanna-
trygginga, fengi aðeins í tekjur grunnörorku-
lífeyri, sem þá nam 17.715 krónum á mánuði.
Það yrði að telja aðalreglu íslensks réttar, að
réttur einstaklinga til greiðslna úr opinberum
sjóðum skyldi vera án tillits til tekna maka,
en í lögum væri þó víða tekið tillit til hjú-
skaparstöðu fólks. Talið hefði verið, að ein-
staklingur í hjúskap eða sambúð þyrfti minna
sér til framfærslu en sá, sem byggi einn.
Gæti það því átt við málefnaleg rök að styðj-
ast að gera nokkurn mun á greiðslum til ein-
Samkvæmt samhljóða dómi Hæstaréttar voru eignarréttarákvæði stjórnarskrár brotin á öryrkjum
Tekjutrygging
verður ekki
skert með aftur-
virkri löggjöf
Morgunblaðið/Þorkell
Öryrkjar mótmæltu á Austurvelli í kjöfar
dóms Hæstaréttar og nýrrar lagasetningar.
RAGNAR Aðalsteinsson hrl. sem sótti
dómsmálið gegn ríkinu fyrir hönd kon-
unnar, sem krafðist þess að fá örorkulífeyr-
irinn óskertan, segir meginatriði í nið-
urstöðu Hæstaréttar að lögin sem
samþykkt voru á Alþingi í janúar 2001 stóð-
ust ekki. „Stjórnarskráin er enn og aftur
brotin,“ segir hann.
Ragnar bendir á að dómsmálið sé tvíþætt.
„Ég vildi annars vegar komast að því hvort
hugsast gæti að ríkisvald, sem hefði þegar
fengið á sig dóm um mannréttindabrot,
gæti komist undan því að bæta fyrir mann-
réttindabrotið, þar sem það væri hægt, með
því að bera fyrir sig fyrningu. Ástæðan fyr-
ir því að ég vildi láta reyna á þetta var að
mér hefur ekki tekist að finna nein dæmi
þess annars staðar í heiminum. Hæstiréttur
komst að þeirri niðurstöðu að þetta væri
bara einfalt mál, svona svipað eins og ef
maður tekur út kartöflur í búð, búðin
gleymir að rukka manninn í fjögur ár og
hann man ekki hvort hann hefur borgað og
lítur svo á að þetta sé allt saman fyrnt,“
segir Ragnar.
Létu viðvörun eins
og vind um eyru þjóta
Ragnar segir að dómsmálið hafi svo í
annan stað snúist um lagasetninguna sem
átti sér stað í kjölfar Öryrkjadómsins, svo-
kallaða, á sérstöku aukaþingi á Alþingi í
janúar árið 2001 að
gengnum dómi Hæsta-
réttar hinn 19. desember
2000. „Þá kvaddi rík-
isstjórnin til sérstaka sér-
fræðinga til þess að skoða
dóminn og semja frum-
varp til laga til að bregð-
ast við dómnum, eins og
það var kallað. Síðan var
lagt fram frumvarp fyrir
Alþingi og þingmenn rík-
isstjórnarinnar samþykktu það, þrátt fyrir
að þeim væri bent á að það væru yfirgnæf-
andi líkur á að lögin stæðust ekki stjórn-
arskrána. Það var látið eins og vind um
eyru þjóta í trausti þess að þessir sérfræð-
ingar, eins og forsætisráðherra sagði að
þeir væru, hefðu réttara fyrir sér en ýmsir
aðrir. Því fór sem fór.“
Dómurinn ber með sér
að vera málamiðlun
„Dómurinn ber það hins vegar með sér að
hann er málamiðlun,“ segir Ragnar „Það
stafar af því að þegar dómurinn gekk á sín-
um tíma í desember 2000, þá varð Hæsti-
réttur fyrir einhverju mesta aðkasti sem
hann hefur orðið fyrir í sögu sinni af hálfu
framkvæmdavaldsins, þ.e.a.s. ríkisstjórn-
arinnar. Sagt var að rétturinn notaði póli-
tísk sjónarmið frekar en lögfræðileg til að
komast að niðurstöðu, hann hefði afskipti af
fjárveitingarvaldinu og fleira í þeim dúr, án
þess að þetta væri rökstutt. Þetta voru auð-
vitað afar alvarlegar ásakanir. Auk þess var
því haldið fram að sjö dómarar hefðu átt að
kveða upp dóminn en ekki fimm. Það var
síðan tekið fyrir á landsfundi Sjálfstæð-
isflokksins þar sem samþykkt var að það
ættu að vera sjö dómarar í málum af þessu
tagi. Var öllum nokkuð ljóst að þessu væri
greinilega stefnt að þessum dómi sér-
staklega og var brugðist við því með því að
hafa sjö menn í þessum dómi [sem kveðinn
var upp í gær].“
Ragnar segir augljóst að ef Hæstiréttur
hefði skipst í afstöðu sinni og meirihlutinn
t.d. 4 af 7 dómendum hefði orðið við kröfum
umbjóðanda hans hefði ríkisstjórnin orðið
„virkilega árásargjörn“ í garð Hæstaréttar.
„Hæstarétti var ljóst að þá hefði verið veru-
lega grafið undan trausti almennings á
dómstólunum.“
„Einn kosturinn var þá sá að dæma rík-
isstjórninni eingöngu í hag og hafna öllum
kröfum öryrkjans og segja sem svo að ekki
gerði mikið til þó einhverjir 20 til 30 þús-
und öryirkjar andmæltu þessu í nokkrar
vikur samanborið við það að fá ríkisstjórn-
ina á bakið með öllu því afli sem hún hefur.
Þarna finna þeir hins vegar málamiðl-
unarleið og ber dómurinn þess sterklega
merki. Það varð ekki hjá því komist að
ógilda lögin. Þeim var algjörlega ljóst að
umbjóðandi minn hefði, með styrk Ör-
yrkjabandalagsins, farið með málið áfram
til Strassborgar eða eitthvert annað. Það
varð því að fara þessa leið,“ segir Ragnar.
„Það eru síðan umsagnir í dómnum sem
koma málinu í sjálfu sér ekki við vegna
þess að það var ekki hluti af álitaefninu,
sem var lagt fyrir dómstólinn. Það er t.d.
sagt á einum stað að það sé ekkert í sjálfu
sér sem bannar að skerða tekjutryggingu
vegna tekna maka, enda þótt það sé ýmsum
takmörkunum háð og er þar verið að vísa til
framtíðarinnar. Sú spurning lá hins vegar
ekki fyrir dómnum og þess vegna er þetta
fyrir utan það álitaefni sem var lagt fyrir
dóminn og hefur þar af leiðandi ekkert for-
dæmisgildi og enga merkingu að lögum. En
það skiptir samt sem áður máli sem mála-
miðlun gagnvart ríkisvaldinu. Ég tók eftir
því að fjármálaráðherra tók þetta strax upp
í kvöldfréttum sem kost fyrir sig.
Frá mínum bæjardyrum séð sem sérstaks
áhugamanns um að koma því á framfæri að
efnahagsleg og félagsleg mannréttindi eru
jafngild pólitískum og borgaralegum rétt-
indum, þá er þetta auðvitað mjög merki-
legur dómur og skref í þá átt að þvinga Al-
þingi og framkvæmdavaldið til að skilja að
við getum ekki flokkað mannréttindi í
fyrsta, annan og þriðja flokk eins og kjöt-
skrokka,“ segir Ragnar.
Það varð ekki hjá því komist að ógilda lögin
Ragnar
Aðalsteinsson
1994 1. jan.: Lög nr. 117/1993 taka gildi.
Kveðið á um greiðslu tekjutryggingar, en
skerðing vegna tekna maka á grundvelli
eldri reglugerðar.
1995 5. sept.: Reglugerð nr. 485/1995 sett.
Samsvarandi ákvæði um skerðingar og í
eldri reglugerð.
1999 1. jan.: Lögum um almannatrygg-
ingar breytt með lögum nr.149/1998.
Ákvæði um skerðingu tekjutryggingar sett
í lög.
20. jan.: Öryrkjabandalagið höfðar mál á
hendur Tryggingastofnunar vegna reglu-
gerðanna og lagaákvæðisins.
2000 19. des.: Hæstiréttur kveður upp
fyrri dóm sinn.
22. des.: Minnisblað vinnuhóps á vegum
forsætis-, heilbrigðis- og tryggingaráð-
herra, fjármálaráðherra og embætti rík-
islögmanns.
22. des.: Forsætisráðherra skipar vinnuhóp
tveggja hæstaréttarlögmanna og þriggja
embættismanna til að bregðast við dómn-
um og undirbúa frumvarp.
2001 7. jan.: Skýrsla starfshópsins ásamt
drögum að lagafrumvarpi líta dagsins ljós.
23. jan.: Forseti Alþingis skrifar Hæstarétti
bréf og forseti Hæstaréttar svara erindinu
samdægurs.
26. jan.: Lögmaður Öryrkjabandalagsins
gerir fyrirvara við greiðslur samkvæmt
nýjum lögum og segir þær ekki í samræmi
við niðurstöður Hæstaréttar.
1. feb.: Ný lög taka gildi.
10. des.: Mál höfðað fyrir héraðsdómi.
2002 2. okt.: Héraðsdómur sýknar Trygg-
ingastofnun ríkisins af öllum kröfum.
2003 16. okt.: Hæstiréttur kveður upp
samhljóða úrskurð sjö dómara að eign-
arréttarákvæði stjórnarskrárinnar hafi
verið brotin á öryrkjum.
Áfangar