Morgunblaðið - 17.10.2003, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. OKTÓBER 2003 11
staklinga úr opinberum sjóðum eftir því,
hvort viðkomandi væri í sambúð eða ekki.
Það væri á valdi löggjafans að ákveða þau
mörk, sem örorkulífeyrir og tekjutrygging
miðuðust við, svo fremi sem þau uppfylltu
önnur ákvæði stjórnarskrárinnar, eins og þau
yrðu skýrð með hliðsjón af þeim þjóðrétt-
arlegu skuldbindingum, sem íslenska ríkið
hefði undirgengist. Þegar litið væri til skipu-
lags réttinda örorkulífeyrisþega samkvæmt
almannatryggingalögum og þeirra afleiðinga,
sem í raun gæti af því leitt fyrir einstaklinga,
yrði þágildandi skipulag ekki talið tryggja
þeim þau lágmarksréttindi, sem í framan-
greindu stjórnarskrárákvæði fælust, á þann
hátt að þeir fengju notið þeirra mannrétt-
inda, sem 65. gr. stjórnarskrárinnar mælti
þeim. Var því viðurkennt í dóminum, að
óheimilt hefði verið að skerða tekjutryggingu
örorkulífeyrisþega í hjúskap frá 1. janúar
1999 á þann hátt, sem gert var í þágildandi 5.
mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993, sbr. 1. gr. laga
nr. 149/1998. Loks var tekið fram, að í málinu
væri því samkvæmt kröfugerð Öryrkjabanda-
lags Íslands einungis ráðið til lykta, hvort
skerðingarákvæði 5. mgr. 17. gr. almanna-
tryggingalaga samrýmdist ákvæðum stjórn-
arskrár.
Alþingi fer með fjárstjórnarvaldið sam-
kvæmt 41. gr. stjórnarskrárinnar, sem mælir
fyrir um það, að ekkert gjald megi greiða af
hendi nema heimild sé til þess í fjárlögum
eða fjáraukalögum. Þannig er það verkefni
löggjafans að ákveða, hvernig háttað skuli
þeirri opinberu aðstoð, sem öryrkjum er látin
í té. Svigrúmi löggjafans í þessu efni eru sett
þau takmörk, að dómstólar eru bærir til að
meta, hvort lagasetning um þau málefni sam-
rýmist grundvallarreglum stjórnarskrárinn-
ar. Í áðurnefndum dómi Hæstaréttar var því
slegið föstu, að skerðing tekjutryggingar ör-
orkulífeyrisþega í hjúskap frá 1. janúar 1999
samkvæmt 5. mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993,
sbr. 1. gr. laga nr. 149/1998, hefði brotið í
bága við stjórnarskrárvarinn rétt þeirra til
félagslegrar aðstoðar. Þessari tilteknu skerð-
ingu varð því ekki við komið. Þótt dómsorð
hafi verið samhljóða kröfugerð Öryrkja-
bandalags Íslands í málinu ber að túlka það í
ljósi forsendna dómsins sjálfs. Ekkert í þeim
veitir tilefni til þeirrar ályktunar, að löggjaf-
anum sé óheimilt að láta tekjur maka hafa
áhrif á tekjutryggingu öryrkja til skerðingar,
en því valdi eru þó settar þær skorður, sem
að framan er lýst,“ segir síðan.
Njóta verndar eignarréttarákvæðis
stjórnarskrárinnar
Í dómi Hæstaréttar er síðan fjallað um lög-
in nr. 3/2001, en þau voru sett í framhaldi af
dómi Hæstaréttar. Þar er í 1. gr. lögfest ný
ákvæði um skerðingu tekjutryggingar ör-
yrkja í hjúskap og þau einnig látin taka til
tímabilsins 1. jan. 1999 til 31. jan. 2001. Í at-
hugasemdum með frumvarpinu er vísað til
skýrslu starfshóps ríkisstjórnarinnar, en í
skýrslunni kemur fram það álit að fyrri dóm-
ur Hæstaréttar geti ekki hafa fellt úr gildi 5.
mgr. 17. gr. almannatryggingarlaganna held-
ur einungis þann efnisþátt ákvæðisins sem
gerði tekjutryggingu lægri en svo að stæðist
ákvæði 76. gr. stjórnarskrárinnar. Af því
leiddi að leiðrétting aftur í tímann skyldi mið-
ast við sams konar reglur og gilda ættu fram-
vegis.
Síðar segir í dómi Hæstaréttar: „Í 17. gr.
almannatryggingalaga er mælt fyrir um
greiðslu tekjutryggingar til elli- og örorkulíf-
eyrisþega. Það er meginregla greinarinnar,
að þeir sem hafa tekjur undir ákveðnu lág-
marki, skuli njóta hennar auk lífeyris. Áður
en lög nr. 3/2001 tóku gildi var í 5. mgr. 17.
gr. kveðið á um tiltekna skerðingu tekju-
tryggingar örorkulífeyrisþega í hjúskap
vegna tekna maka, sem ekki nyti örorkulíf-
eyris, sbr. 1. gr. laga nr. 149/1998. Með dómi
Hæstaréttar 19. desember 2000 var komist
að þeirri niðurstöðu, að þetta skerðingar-
ákvæði gæti leitt til þess, að þessir bótaþegar
nytu ekki þeirra lágmarksréttinda, sem fæl-
ust í 76. gr. stjórnarskrárinnar, á þann hátt
að virt væru þau mannréttindi, sem 65. gr.
mælti þeim. Var því viðurkennt í dóminum,
að óheimilt hefði verið að skerða tekjutrygg-
ingu örorkulífeyrisþega í hjúskap frá 1. jan-
úar 1999 á þann hátt, sem gert var í 5. mgr.
17. gr. laga nr. 117/1993, sbr. 1. gr. laga nr.
149/1998. Þetta lagaákvæði var ekki talið
standast stjórnskipunarlög og þar með varð
skerðingarreglu þess ekki beitt. Eftir upp-
sögu dómsins áttu örorkulífeyrisþegar þannig
kröfu til að fá tekjutryggingu greidda eftir
meginreglunni, sem fram kom í 4. mgr. 17.
gr., án skerðingar vegna tekna maka allt
fram til þess, er lög nr. 3/2001 tóku gildi.
Þessi kröfuréttindi örorkulífeyrisþega njóta
verndar eignarréttarákvæðis 72. gr. stjórn-
arskrárinnar og verða ekki skert með aft-
urvirkri og íþyngjandi löggjöf. Þótt ákvæði
laga nr. 3/2001 um skerðingu tekjutryggingar
vegna tekna maka séu bótaþegum hagfelldari
en eldri ákvæði fela þau engu að síður í sér
lægri bætur en þeir áttu rétt á samkvæmt
meginreglunni um óskertar bætur og geta í
því ljósi ekki verið ívilnandi. Af öllu þessu
leiðir, að b. lið ákvæðis I til bráðabirgða í lög-
um nr. 3/2001 verður ekki beitt um greiðslu
tekjutryggingar þeirra örorkulífeyrisþega,
sem 5. til 7. mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993,
sbr. 1. gr. laga nr. 149/1998, áttu við á tíma-
bilinu frá 1. janúar 1999 til 31. janúar 2001.
Samkvæmt framansögðu á áfrýjandi rétt á
greiðslu tekjutryggingar á síðastnefndu tíma-
bili án skerðingar vegna tekna maka.“
Dómurinn var skipaður sjö hæstaréttar-
dómurum, þeim Guðrúnu Erlendsdóttur,
Gunnlaugi Claessen, Hrafni Bragasyni, Ingi-
björgu Benediktsdóttur, Markúsi Sigur-
björnssyni, Pétri Kr. Hafstein og Haraldi
Henryssyni, fyrrverandi hæstaréttardómara.
Lögmaður Ingibjargar var Ragnar Aðal-
steinsson hrl. Skarphéðinn Þórisson ríkislög-
maður flutti málið fyrir ríkið.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Garðar Sverrisson, formaður Öryrkjabanda-
lagsins, á þingpöllum er málefni öryrkja voru
til umfjöllunar á Alþingi á sínum tíma.
„ÉG tel að aðalatriðið í niðurstöðu Hæsta-
réttar sé það að það má ráða af dómi hans
að ekkert sé stjórnskipulega við lögin frá
2001 að athuga frá þeim tíma er þau tóku
gildi,“ segir Geir H.
Haarde fjármálaráðherra
um dóm Hæstaréttar í
gær.
„Rétturinn fellst einnig
á röksemdir ríkisins varð-
andi fyrningu krafna en
telur að skerðing
greiðslna á árunum 1999
og 2000 sé óheimil vegna
íþyngjandi afturvirkni.
Ég tel að þar með liggi fyrir að kjarninn
í lagasetningunni frá 2001 standist og stór-
yrði sem látin hafa verið falla vegna þess-
arar niðurstöðu eigi ekki við rök að styðj-
ast,“ segir Geir.
Hann segir að ekki liggi fyrir hver kostn-
aðurinn verði fyrir ríkið vegna þessarar
niðurstöðu Hæstaréttar. „Það verður unnið
að því að meta hann á næstunni. Það er
ljóst að þar getur verið um umtalsverðar
upphæðir að tefla,“ segir Geir.
Geir H. Haarde
Kjarninn í
lagasetn-
ingunni frá
2001 stenst
„ÞAÐ er ljóst að í dómsforsendunum er
fallist á viðbrögðin við dóminum frá í des-
ember árið 2000 í öllu því sem þá var mest
deilt um,“ segir Jón Steinar Gunnlaugsson
hæstaréttarlögmaður um dóm Hæstaréttar
í gær en Jón Steinar var formaður sérfræð-
inganefndar sem forsætisráðherra skipaði í
kjölfar öryrkjadómsins í desember 2000 til
að fara yfir dóminn og gera tillögur um við-
brögð við honum.
Jón Steinar bendir á að því hafi verið
haldið fram á sínum tíma að í dómnum frá
19. desember 2000 hafi falist að óheimilt
væri að skerða örorkulífeyri vegna tekjuöfl-
unar maka. „Í forsendum dóms Hæsta-
réttar núna kemur það alveg skýrt í ljós að
þessi skoðun fékk ekki staðist. Það er m.a.s.
lögð sérstök áhersla á það í niðurlagi 3.
kafla dómsins, þar sem segir að ekkert í
forsendum dómsins hafi veitt tilefni til
þeirrar ályktunar,“ segir hann.
Staðfest að eldri kröfur en
fjögurra ára teljast fyrndar
„Í þessum dómi felst líka alveg örugglega
sú afstaða að lagasetningin í janúar 2001
uppfyllti og uppfyllir allar efnislegar kröfur
stjórnarskrárinnar. Það er alveg skýrt í
þessum dómi.
Það er líka ljóst að í
þessum dómi fæst stað-
festing á því að eldri
kröfur en fjögurra ára
teljast fyrndar eins og
starfshópurinn taldi,“
segir hann.
Hæstiréttur kemst á
hinn bóginn að þeirri nið-
urstöðu að öryrkjunum
sem um ræðir beri
óskertur örorkulífeyrir fyrir tímabilið 1999
og 2000. Um þessa niðurstöðu segir Jón
Steinar: „Þegar starfshópurinn hafði greint
hvaða efnislegar kröfur fólust í dóminum
frá því í desember árið 2000, þ.e. að skerð-
ingin mætti ekki vera meiri en svo að
ákveðnu lágmarki yrði náð hjá hverjum ör-
yrkja, þá hugaði starfshópurinn að því hvað
þyrfti að gera aftur í tímann til þess að
verða við þessari kröfu. Starfshópurinn
taldi að eðlilegt væri að bæta aftur í tímann
eftir sömu reglu og gilda átti til framtíðar.
Rökin fyrir þessu voru auðvitað þau, að
ástæðan fyrir því að Hæstiréttur hafði ekki
talið skerðinguna standast var efnisleg
ástæða, sem laut að því hversu háar ör-
orkubæturnar áttu að vera. Það blasti auð-
vitað við og er í samræmi við allar hefð-
bundnar kenningar í lögfræði, að þegar
Hæstiréttur hefur á efnislegum forsendum
komist að þeirri niðurstöðu, að einhver lög
standist ekki, þá yrði fullnægt þeirri kröfu
um efnislegan rétt sem var notuð sem for-
senda fyrir því að telja að lögin stæðust
ekki.“
Mjög á óvart ef rétturinn telur sig
hafa fellt hluta lagaákvæðis úr gildi
„Það sem kemur núna mjög á óvart við
þennan þátt í dómi Hæstaréttar er, að það
er eins og rétturinn telji sig hafa fellt úr
gildi síðari hluta lagaákvæðisins í 17. grein
almannatryggingarlaganna sem fjallar um
skerðinguna og eftir að það ákvæði hefði
verið fellt úr gildi eigi öryrkjar rétt á
óskertum örorkulífeyri samkvæmt upphafs-
ákvæði 17. greinar. Ef þessi hugsanagangur
gengur upp er eins og dómstólar felli laga-
greinar úr gildi með þessum hætti. Það hef
ég aldrei heyrt áður. Það er jafnan þannig
að ef dómstóll telur að lög fari í bága við
stjórnarskrána, vegna þess að einhver efn-
isréttur sé ekki tryggður, þá falla lögin ekki
úr gildi við það, heldur hafa þau áfram
gildi, með þeirri efnislegu takmörkun sem
felst í dómi réttarins. Ég verð að játa að ég
sá það ekki fyrir að íslenskir dómarar, og
þaðan af síður sjö saman, gætu komist að
þeirri niðurstöðu að Hæstiréttur hefði með
fyrri dómi sínum fellt lagaákvæðið úr gildi.
Hugsum okkur sem hliðstæðu að í lög-
unum frá 1998 hefði verið kveðið á um
skerðinguna á þann hátt að það ætti að
skerða hjá hverjum einstaklingi um 50 þús-
und krónur. Hugsum okkur svo að í dómi
Hæstaréttar hefði verið sagt að það stæðist
ekki að skerða um 50 þúsund heldur mætti
ekki skerða nema um 30 þúsund krónur.
Hvað hefðum við þá gert? Þá hefðum við
auðvitað hlaupið til og borgað öryrkjunum
þær 20 þúsund kr. sem voru umfram heim-
ila skerðingu. Í þessum dómi Hæstaréttar
núna felst að það hefði ekki verið nóg, held-
ur hefði þurft að borga allar 50 þúsund
krónurnar.
Ég undrast þessa niðurstöðu og mér hug-
kvæmdist það ekki að niðurstaða af þessu
tagi gæti orðið ofan á í málinu, enda voru
allir sem að málinu unnu á sínum tíma að
sjálfsögðu að freista þess að uppfylla þær
kröfur, sem þeir töldu að fælist í dómi
Hæstaréttar frá í desember árið 2000.“
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Lagasetningin í janúar 2001 uppfyllti
allar efniskröfur stjórnarskrárinnar
GARÐAR Sverrisson, formaður Ör-
yrkjabandalags Íslands, kveðst himinlif-
andi með dóm Hæstaréttar og segir að um
stóra stund í réttindabar-
áttu öryrkja sé að ræða.
„Í janúar 2001 héldum
við því fram að stjórn-
völd væru að hafa fé af
öryrkjum með ólögmæt-
um hætti, svo ólögmætum
að þar væri um hreint
stjórnarskrárbrot að
ræða. Við þessu var
brugðist með lítilsvirð-
andi ummælum í okkar
garð og klifað á því að einungis hefði mun-
að einu atkvæði í Hæstarétti. Nú hins veg-
ar gerist það að sjö hæstaréttardómarar
eru allir á einu máli um að stjórnvöld hafi
með lagasetningu sinni haft fé af öyrkjum
með ólögmætum hætti og þar með brotið
gegn stjórnarskrá lýðveldisins. Eftir allt
sem á undan er gengið kom þessi nið-
urstaða mér þægilega á óvart og ég er
himinlifandi. Þetta er stór stund í rétt-
indabaráttu öryrkja því þetta eru sann-
anlega fjármunir sem öryrkjarnir eiga,“
sagði Garðar í samtali við Morgunblaðið.
Garðar segir að það hafi verið
óskemmtileg reynsla að verða vitni að
þeim leðjuslag, eins og hann orðar það,
sem meirihluti Alþingis hafi lagt sig niður
við. „Þeir þingmenn sem ítrekað hafa nú
brotið af sér með því að greiða atkvæði
með lögum sem fóru á svig við stjórn-
arskrána, þrátt fyrir endurteknar aðvar-
anir, hafa nú fengið blett á pólitískan fer-
ils sinn sem erfitt verður að má af. Sú
skylda hvílir á þingmönnum öðrum fremur
að gæta þess mjög vandlega að ganga
hvergi á svig við stjórnarskrána.“
Hæstiréttur
á heiður skilinn
Garðar segir að Hæstiréttur hafi reynst
öryrkjum vel í öllum þeim málum sem
bandalagið hafi farið með fyrir réttinn.
„Hæstiréttur á heiður skilinn fyrir að taka
af skarið jafn róttækt og hann gerði í dag.
Síðan skiptir auðvitað miklu máli sá víð-
tæki stuðningur sem við fengum í þjóð-
félaginu, frá forystumönnum í verkalýðs-
hreyfingunni, forystumönnum eldri
borgara, alþingismönnum, kirkjunnar
mönnum og almenningi. Síðast en ekki síst
nefni ég atbeina okkar frábæra lögmanns,
Ragnars Aðalsteinssonar,“ sagði Garðar að
endingu.
Garðar
Sverrisson
Stór stund
í réttinda-
baráttu
öryrkja