Morgunblaðið - 31.10.2003, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 FÖSTUDAGUR 31. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
KIRKJUÞINGSMAÐURINN og
prófessorinn Pétur Pétursson segir
að málflutningur minn um hróplega
mismunun trúfélaga
hér á landi veki „sorg
og ugg meðal þeirra
sem efla vilja farsælt
samstarf kristinna
safnaða í landinu“.
Nú var það ekki
ætlun mín að vekja
sorg og ugg og þykir mér miður ef
svo hefur verið.
Kirkjuþingsmaðurinn tók sjálfur
virkan þátt í umræðum á Kirkjuþingi
2001 þar sem málefni kristinna safn-
aða sem standa utan við ríkiskirkj-
una voru rædd. Þar líktu kirkju-
þingsmenn slíkum söfnuðum við
„glataða soninn“, „asna sem ber mik-
ið gull“. Kirkjuþingsmenn vildu helst
fá gullið inn þ.e.a.s. trúfélagsgjöldin
af fólkinu en skilja „asnann“ eftir úti.
Skyldi nú þessi umræða á hinu háa
Kirkjuþingi hafa verið til að „efla far-
sælt samstarf kristinna safnaða í
landinu“? Prófessorinn getur upp-
frætt okkur um það.
Prófessor Pétur hefur ritað mjög
faglega um Fríkirkjuna, sbr.: „Sé
samhengið í kirkjusögunni skoðað
nánar má greina áhrif fríkirkju-
hreyfingarinnar á lýðræðisþróun
innan þjóðkirkjunnar með stofnun
kirkjuráðs árið 1931 og kirkjuþings
1957. Áhrif þessarar hreyfingar í
kirkjusögu þeirrar aldar sem nú er
senn á enda eru meiri en menn hafa
gert sér grein fyrir“ (PP. árið 2000
„Vér undirritaðir“ Ritröð guð-
fræðistofnunar).
Hér greinir Pétur lýðræðisleg
áhrif fríkirkjuhreyfingarinnar innan
þjóðkirkjunnar vel fram yfir miðja
síðustu öld.
Umvending
En í umræðum á Kirkjuþingi 2001
og í grein sinni 23. okt. sl. þegar pen-
ingamálin eru komin inn í myndina
virðist kirkjuþingsmaðurinn aftur á
móti vilja gera sem allra minnst úr
þætti Fríkirkjunnar í íslenskri
kirkjusögu. Fríkirkjan, sem rétt áð-
ur var merkisberi lýðræðis innan
þjóðkirkjunnar, er nú afgreidd sem
einskonar sögulegt slys eða vanda-
mál sem öðrum ber að leiðrétta eða
einfaldlega ýta út fyrir vegkantinn
svo að lítið beri á. Fulltrúar kirkju-
stofnunarinnar sveigja fram hjá
þessu vandamáli á vegferð sinni því
að þeir hafa svo mörgu öðru mik-
ilvægara að sinna.
Gjaldið Guði þökk –
ekki stofnunum
Nú segir kirkjuþingsmaðurinn að
Fríkirkjan hafi þegið mikið frá ríki
og ríkiskirkjustofnuninni. Hann gef-
ur í skyn með fyrirsögn sinni að frí-
kirkjan eigi þjóðkirkjunni tilveru
sína að þakka.
En Pétur sagði orðrétt á kirkju-
þingi 2001: „Þegar þessir söfnuðir
koma til, Fríkirkjan í Reykjavík 1899
og Fríkirkjan í Hafnarfirði 1914 þá
eru þeir að marka sig gegn kirkju
sem að vísu heitir þá þjóðkirkja en er
ríkiskirkja“ (samkv. fundarg. Kirkju-
þings 2001, á vef þjóðkirkjunnar).
Hér segir prófessorinn að Fríkirkjan
hafi verið stofnuð GEGN deyfð og
doða ríkiskirkjunnar en alls ekki í
skjóli hennar og er það alveg rétt.
Fríkirkjan var stofnuð á sínum tíma
þrátt fyrir andstöðu ríkiskirkjunnar
bæði við stofnun safnaðarins og þeg-
ar kirkjubyggingin var reist.
Kirkjuþingsmaðurinn segir nú að
hlutverk fríkirkna hafi einungis verið
tímabundið og staðbundið sbr. orð
hans „Og upphaf þessara safnaða ...
hugmyndafræðin, sem er löngu liðin,
er sú að þetta var hluti af sjálfstæð-
isbaráttunni...“ (ibid)
Nú veit prófessorinn að evangelísk
lútersk kirkja er samfélag fólks sem
telur sig kallað af Guði.
Þegar prófessorinn gefur til kynna
að „hugmyndafræði“ eða grundvöll-
ur trúfélags sé löngu liðinn, er hann
þá að segja að Guð sé ekki lengur til
staðar innan trúfélagsins? Að það
eigi sér ekki lengur sjálfstæðan til-
verurétt nema þá helst undir skjóli
ríkiskirkjunnar – að einungis þar sé
Guð að finna?
Fríkirkjan staðbundin?
Kirkjuþingsmaðurinn gerir lítið úr
„kvörtunum“ fríkirkjuprests. Hann
staðbindur fríkirkjusöfnuðinn „að
mestu“ og segir þarfir hans ekki eins
miklar og þjóðkirkjusafnaðanna.
Þjóðkirkjustofnunin hefur ákveðið að
merkja sjálfri sér sjóðina og útiloka
aðra kristna. Hún vill 1,5 milljaða á
ári umfram aðra, umfram félagatölu.
Fríkirkjusöfnuðurinn hefur frá
upphafi verið óstaðbundinn söfnuður
þar sem aðild hefur farið eftir trú og
skoðanafrelsi fólks.
En Fríkirkjan í Reykjavík hefur
áður verið fjötruð af utanaðkomandi
aðilum.
Árið 1966 gáfu yfirvöld kirkjumála
í landinu út litla reglugerð sem hafði í
för með sér afdrifaríkar afleiðingar
hvað varðar trúfélagaskráningu.
Reglugerðin fól það í sér að fríkirkju-
fólk sem var um helmingur íbúa höf-
uðstaðarins á sínum tíma, ef það
flutti lögheimili sitt yfir sérstök land-
fræðileg mörk „breytir þjóðskráin þá
trúfélagsskráingu hlutaðeiganda
þannig, að hann á næstu íbúaskrá sé
talinn vera í þjóðkirkjusöfnuði“... ef
viðkomandi flutti síðan aftur á sama
svæðið þá var hann enn í þjóðkirkj-
unni nema að viðkomandi hefði fyrir
því að óska formlega breytingar.
Fáir tóku efir þessari reglugerð
þegar hún var birt en hún átti eftir að
hafa mjög víðtæk áhrif. Þúsundir
voru teknar af skrám Fríkirkjunnar
án vitundar eða samþykkis og settir í
þjóðkirkjuna og þangað runnu öll
trúfélagsgjöldin „gullið í kistuna
hrekkur – án þess að nokkur viti af“.
Fróðlegt væri að sjá útkomuna ef
þjóðkirkjan yrði sett undir þessa
sjálfvirku úrskráningu.
Fríkirkja vitnar um trú-
félagslegt lýðræði í landinu
Eftir Hjört Magna Jóhannsson
Höfundur er prestur og forstöðumaður
Fríkirkjunnar í Reykjavík, sem er
annað stærsta trúfélagið í landinu.
ÞAÐ sameiginlega með leikurum,
kennurum, talsímavörðum, söngv-
urum og lögfræðingum, og reyndar
miklu fleiri, er að atvinna þeirra
byggist nær eingöngu á raddnotkun
m.ö.o. að miðla með röddinni hinu tal-
aða eða sungna orði. Trúlega leiða
samt fáir hugann að því að í raun er
röddin atvinnutæki sem viðkomandi
er að leigja út og á allt sitt atvinnu-
öryggi undir. Af flestum er röddin
tekin sem sjálfsagður hlutur sem
annaðhvort er í lagi eða ekki í lagi og
þannig sé það bara. Fæstir leiða hug-
ann að því hvort röddin nær að skila
talmáli til áheyranda eða hvernig hún
hugnast öðrum. Þetta andvaraleysi á
trúlega nokkrar skýringar. Þannig
fer t.d. raddbeiting að mestu fram án
beinnar meðvitundar. Röddin heyrist
ágætlega inni í eigin höfði og þess
vegna er hægt að ofbjóða röddinni án
þess að finna fyrir beinum sársauka.
Hins vegar finnur fólk fyrir einkenn-
um eins og þrálátum þurrki, ræsking-
arþörf, hæsi án kvefs, kökktilfinningu
og raddþreytu sem það sjaldnast
tengir við raddbönd sem búið er að
ofbjóða. Ekki bætir úr skák, að litla
sem enga fræðslu er að hafa um rödd-
ina, né heldur hvernig hægt er að
koma í veg fyrir að þessu mikilvæga
atvinnutæki sé ofgert. Það er því lítil
furða þó víða sé illa að henni búið og
fólk leigi hana út í kringumstæður
sem beinlínis geta skaðað hana. Tök-
um sem dæmi kennara. Afleiðing
þess að þurfa að beita röddinni í óvið-
unandi aðstæðum hefur skilað sér í
því að meirihluti kennara þjáist af of-
antöldum ofreynslueinkennum á
rödd. Fimmtungur þeirra hefur þurft
að taka sér veikindaleyfi vegna þess
að röddin sveik miðað við 4% úr öðr-
um starfstéttum og kennarar hafa
skipað efsta sæti þeirra sem leita til
lækna vegna raddvandamála. Þetta
eru niðurstöður erlendra sem inn-
lendra rannsókna og sýna í hnot-
skurn hversu alvarlegt málið er
hvernig sem á það er litið. Þannig er
þetta orðið heilsuvandamál fyrir
kennarann sem ógnar atvinnuöryggi
hans. Fyrir þjóðfélagið er þetta fjár-
hagstap þegar kennari getur ekki
stundað vinnu sína vegna tímabund-
ins raddmissis og skólayfirvöld eru að
notast við bilað atvinnutæki sem ekki
kemur að tilætluðum notum þar sem
hætta er á að veil röddin gagnist illa
sem fræðslu- og agatól. En þetta
vandamál er ekki eingöngu bundið
við kennara. Þetta gildir um alla þá
sem þurfa að koma einhverjum
munnlegum upplýsingum til skila.
Þess vegna eru leigutakar sem hafa
veilar raddir á sínum snærum, hverj-
ir svo sem þeir eru, ekki að veita nógu
góða þjónustu ef raddir skila illa því
sem þeim er ætlað. En burtséð frá
þessu er þó alvarlegast ef atvinnurek-
endur eru beinlínis að bjóða upp á að-
stæður sem skaða röddina eins og t.d.
ef fólk er látið tala í of stóru húsnæði,
í lélegum hljómburði, í þurru eða
menguðu innilofti og nota röddina
lengi án hvíldar. Hér er ekki hægt að
sækja neinn til ábyrgðar þó einhver
missi röddina vegna aðstæðna í starfi
og sjálfur má einstaklingurinn sitja
uppi með skaðann bótalaust og leita
sér lækninga á eigin kostnað. Vissu-
lega ætlar enginn atvinnurekandi að
búa illa að sínum launþegum en
vegna þekkingarleysis á þessum
þætti í heilsufari fólks gerist það ein-
faldlega að vinnuumhverfi og vinnu-
álag misbjóða röddinni. Það er því
kominn tími á að röddin sé við-
urkennd sem þáttur í almennu heilsu-
fari fólks og að sé litið á hana sem
mikilvægt atvinnutæki sem þarf að
hlúa að. Í kjölfar þess yrðu radd-
veilur, sem koma vegna álags við
vinnu, viðurkenndar sem atvinnu-
sjúkdómur. Sé röddin notuð í
skemmtanaiðnaðinum, sérstaklega í
söng, er litið á hana sem verðmætt
verkfæri sem þarfnast góðrar um-
hirðu. En þessi hugsunarháttur ætti
að gilda almennt um rödd hvar sem
hún er notuð. Sem betur fer má segja
að vaxandi skilningur sé um víða ver-
öld á gildi og hlutverki raddar á al-
mennum vinnumarkaði. Einnig er
aukin barátta fyrir að hún verði sem
víðast viðurkennd sem þáttur í al-
mennu heilsufari og heyri þannig
undir ákveðna lögbundna vinnu-
vernd. Ef taka á tillit til raddverndar
þarf að gera ráð fyrir því í bygginga-
reglugerðum. Þannig verða t.d. leyfi-
leg hávaðamörk í húsnæði þar sem
mælt mál fer fram að vera töluvert
lægri en þau mörk sem gilda í dag og
miða að heyrnarvernd. Ef ekki er
hægt að koma í veg fyrir að röddinni
sé beitt átakalaust þarf að gera ráð
fyrir magnarakerfi t.d. í kennslu-
stofum. Setja þarf tímamörk á notk-
un raddar þannig að fólk þurfi ekki að
tala sleitulaust í marga tíma án hvíld-
ar eins og t.d. tilfellið er með tal-
símaverði. Atvinnurekendur eða
tryggingakerfi greiði fyrir lækn-
ishjálp og þjálfun hjá talmeinafræð-
ingum ef rödd bilar vegna álags.
Fræðsla um raddvernd þarf að
standa öllum til boða sem nota rödd-
ina sér til framfæris.
Eftir Valdísi Jónsdóttur og
Friðrik Pál Jónsson
Valdís er talmeinafræðingur.
Friðrik Páll er háls-, nef- og
eyrnalæknir.
Friðrik Páll
Jónsson
Valdís
Jónsdóttir
Óviðurkenndur
atvinnusjúkdómur
HVERGI á byggðu bóli eru peningar eins rækilega tryggðir og á Íslandi.
Víðast hvar annars staðar er verðgildi lánsfjármagns tryggt annaðhvort með
vísitölubindingu eða með breytilegum vöxtum. Báðar þessar aðferðir eru
notaðar til að koma í veg fyrir að fjármagn rýrni að verð-
gildi. Þetta liggur í augum uppi varðandi vísitölubindinguna
en breytilegir vextir þjóna sama hlutverki. Ef verðbólga
eykst á lánstímanum eru vextirnir á láninu hækkaðir til sam-
ræmis. Á Íslandi vilja fjármagnseigendur gera meira en að
hafa allt sitt á þurru með annarri hvorri þessari aðferð: Þeir
vilja girða sig bæði með belti og axlaböndum, hafa vísi-
tölubingu á lánunum og breytilega vexti. Þetta þýðir að
raunvextirnir verða breytilegir. Á lánstímanum vilja lánveitendur geta rokk-
að upp og niður með vextina að eigin geðþótta. Þetta er hin almenna regla á
íslenskum lánamarkaði. Ákvarðanir lánveitandans um breytilega raunvexti
vísa aftur í tímann. Upphaflega var ákveðið verð á peningunum en síðan er
lánveitandinn stöðugt að breyta þessu verði. Ég held það kæmi á margan
manninn ef fisksalinn léti sér ekki nægja að láta hann borga fyrir ýsuna sem
verið væri að kaupa þann daginn heldur kæmi líka rukkun fyrir ýsuna frá í
gær eða fyrradag eða þá frá í fyrra. Fisksalinn hefði nefnilega ákveðið að
breyta verðinu aftur í tímann! Þetta gengur náttúrlega ekki. Þess vegna er
nú komið fram frumvarp á Alþingi sem bannar lánveitendum að hækka vexti
á vísitölubundnum lánum eftir að lántakan fer fram. Þetta er þarft réttlætis-
mál sem ég á erfitt með að trúa að verði saltað í nefnd.
Að borga fyrir
ýsuflakið frá í gær
Eftir Ögmund Jónasson
Höfundur er alþingismaður og form. BSRB.
UPP á síðkastið höfum við horft
upp magnað peningspil stórlaxanna í
peningaheiminum.
Milljarðarnir
ganga á milli og fyr-
irtæki verða eign
enn þá stærri fyr-
irtækja. Á nokkrum
klukkustundum
breytast litlir „kall-
ar“ í stóra „kalla“.
Og stórir, sem héldu að þeir væru
kóngar í sínu ríki eru allt í einu orðn-
ir eign annarra, enn þá stærri. Sum-
ir hinna stóru brosa sínu breiðasta af
því að nú hafa þeir eignast fyr-
irtækið sem þá hafði dreymt um frá
barnæsku, besta jólagjöfin. Og þeir
eignast ekki bara fyrirtækið eins og
í mattadornum, þeir eignast allt
fólkið sem vinnur í fyrirtækinu og
ráða nú örlögum þess. Sumir komast
í þá aðstöðu að eignast svo að segja
heilu þorpin, af því nú ráða þeir ör-
lögum íbúanna sem þar búa.
Þetta venjulega fólk sem hugsar
ekki svona stórt, þetta venjulega
samviskusama og vinnusama fólk
sem hélt að dugnaður og hæfileikar
væru allt sem þarf, vita ekki alveg
hvaðan á það stendur veðrið. Skyldu
stórlaxarnir með peningana vilja
halda áfram að reka fyrirtækið sem
þau vinna hjá? Kannski borgar það
sig alls ekki fyrir þá.
Hvað borgar sig, fyrir hvern?
Einn stórlaxanna sagði nýlega um
Eimskip að það þyrfti að fara að
reka það út frá hagnaðarsjónarmið-
inu einu. En hagnaðarsjónarmiði
hverra? Hagnaðarsjónarmiði þeirra
sjálfra. Vissulega var mikill hagn-
aður af Eimskip, en það mætti auka
hann til muna, t.d. með því leggja
niður flutningaleiðir sem borguðu
sig illa. Skyldu þeir þá hugsa um
hvað borgar sig fyrir fólkið á því
svæði þar sem flutningarnir kynnu
að leggjast niður.
Þetta er auðvitað bara eitt dæmi.
Annað dæmi gæti verið: Hvar borg-
ar sig að leggja upp togaraaflann,
eða hvar borgar sig að hafa frysti-
hús? Spurning hins venjulega manns
er, hvernig get ég varið starf mitt,
byggðina mína, fjölskylduna mína.
Hvernig get ég varist þessu dynt-
ótta, fjarlæga valdi sem vill ráða ör-
lögum okkar?
Reyndar hefur launafólk og
bændur velt þessum málum fyrir sér
um langa hríð. Það myndaði samtök,
verkalýðshreyfingu, til að stilla sam-
an krafta sína gegn ofurvaldi auðs-
ins. Bændur mynduðu samvinnu-
félög til að ná örlögum sínum í eigin
hendur. En hver er vörn fólks gegn
dintum peningavaldsins í dag?
Nýja samvinnuhreyfingu?
Gamla samvinnuhreyfingin þróað-
ist upp í andstæðu sína, segja menn.
En eigum við ekki samt að mynda
framleiðslusamvinnufélög meðal
bænda eða sölusamvinnufélög, til að
komast fram hjá fyrirtækjum pen-
ingavaldsins, sem nú vinna úr fram-
leiðslunni og selja hana fyrir mikinn
ágóða? Ágóða sem mætti miklu frek-
ar renna í vasa framleiðendanna
sjálfra. Af hverju vinnum við vöruna
ekki heima í héraði og seljum hana
beint til kaupendanna hér á landi
eða erlendis? Það yrði meira að gera
í sveitinni og ágóðinn yrði eftir hjá
okkur sjálfum en ekki hjá hinu fjar-
læga blinda valdi.
Rekstur á vegum
sveitarfélaganna
Því ekki útgerð á vegum sveitarfé-
laga? Ég veit að kjörorðið var: Sveit-
arfélögin eiga ekki að vera að vasast
í rekstri fyrirtækja. Hver stóð fyrir
þeim áróðri?
Ekki veit ég það. Hitt veit ég að
sveitarfélögin seldu úr hendi sér
frystihúr og skip á grundvelli þessa
kjörorðs. Og þegar kvótakerfið var
tekið upp áttu sveitarfélögin því
engan kvóta. Það var til undantekn-
ing á þessu og því sveitarfélagi hefur
gengið áberandi vel.
Nú gerist það að sveitarfélög eru
byrjuð að kaupa til sín kvóta til að
bjarga atvinnulífinu á staðnum. Og
varla erum við að kaupa til okkar
kvóta bara til að gefa hann einstaka
atvinnurekendum, sem e.t.v. selja
hann hæstbjóðanda. Nei, í þetta
skipti skulum við ráða yfir honum
sjálf, með rekstri sveitarfélagsins
eða undir mjög ströngu eftirliti
fólksins sem með skattpeningum
sínum keypti kvótann til baka.
Aukinn samfélagsrekstur
Það er bara gömul bábylja að
samfélagslegur rekstur geti ekki
borgað sig. Vissulega getur hann
borgað sig, og það sem betra er, fyr-
ir okkur öll. Við þurfum hins vegar
að læra af reynslunni og skipuleggja
hin samfélagslegu fyrirtæki betur
en áður hefur verið gert. Hvernig
nákvæmlega veit ég ekki. Það þurf-
um við að finna út. Kannski með
opnari rekstri, og betra eftirliti al-
mennings. Og kannski með því að
nýta betur frumkvæði og hæfni
starfsfólksins, minna forstjóraveldi,
meiri virkni annars starfsfólks í
rekstrinum, minni launamismun?
Tökum málin í eigin hendur
Svona mætti áfram veifa hug-
myndum um samfélagsrekstur,
rekstur í höndum okkar sjálfra.
Spurningin er, getum við byggt upp
atvinnulíf, sem við ráðum yfir sjálf?
Getum við byggt það upp án þess að
þurfa að leggja örlög okkar í hendur
fjarlægs peningavalds, sem ein-
göngu hugsar út frá hámarks-
ávöxtun sjálf sín? Um þetta þurfum
við að ræða og reyna að móta farsæl-
ar leiðir.
Byggðirnar og hið fjarlæga
dyntótta vald peninganna
Eftir Ragnar Stefánsson
Höfundur er jarðskjálftafræðingur.