Morgunblaðið - 07.12.2003, Page 34

LISTIR
34 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
H
álf öld er liðin síðan hat-
rammar deilur urðu um fyr-
irhugaða uppsetningu högg-
myndar Ásmundar
Sveinssonar, Vatnsberans,
við Lækjargötu í Reykjavík.
Vatnsberann hafði Ás-
mundur skapað hátt í tuttugu árum áður suður
í Evrópu, undir áhrifum frá liststraumum þess
tíma. Hann notaði tíðarandann og persónu-
legan stíl til að túlka þungan og slitinn vatns-
bera allra tíma. Í dag er verkið talið meðal
fremstu höggmynda sem Íslendingur hefur
skapað og um það ríkir sátt. En svo var ekki
fyrir fimmtíu árum.
Þegar til stóð að steypa verkið í brons og
koma fyrir á túninu framan við Menntaskólann
í Reykjavík ráku ýmsir borgarar upp rama-
kvein – hótuðu jafnvel
skemmdum á verkinu
sem þeir töldu lítið eiga
skylt við list. Á þessum
tíma voru fá opinber lista-
verk í höfuðborginni og
hópur áhugamanna vildi
bæta úr því menningarleysi; uppsetning Vatns-
berans var liður í þeirri áætlun. En vegna mót-
mælanna – bylgju haturs og óhróðurs sem
beint var að listamanninum og sköpun hans –
var ákveðið að koma þessari öflugu táknmynd
verkamannsins fyrir á hæð gegnt Öskjuhlíð-
inni, fjarri almennri umferð. Þar mátti Vatns-
berinn brölta eftir klöppunum, mönnum að
meinalausu. Þar særði hann ekki augu íhalds-
manna í listum, fólks sem ekki mátti hugsa sér
að sjá listamenn þjóðarinnar takast á við og
túlka þjóðmenninguna og þjóðararfinn í sam-
tímanum. Það væri of mikil ögrun og gæti seint
talist list.
Nú hefur Vatnsberinn færst nær borg-arbúum þar sem þeir bruna eftirBústaðaveginum eða njóta útsýnisúr Perlunni; stöku maður gerir sér
jafnvel ferð upp á holtið til að skoða hann í ná-
vígi. Og tíminn líður hratt, þessar deilur eru
löngu gleymdar og Vatnsberinn ögrar engum,
orðinn að viðurkennri list.
En fyrirlitning á framsækinni listsköpun,
skilningsleysi á gildi listar fyrir samfélagið; á
mikilvægi samræðunnar milli listamanna og
samfélags, virðist alltaf þrífast í þjóðarsálinni.
Ein meginástæðan hlýtur að vera mennt-
unarleysið, skortur á upplýstum skilningi á
listfræði og listasögu. Því oft og tíðum eru list-
hatararnir með góðar og fínar prófgráður, þær
ná bara til afmarkaðra sviða. Eins og Hall-
steinn Sigurðsson myndhöggvari skrifaði í
Grafarvogsblaðið, 10. tölublað, á dögunum, þá
eru íhaldsmenn „yfirleitt á móti breytingum,
sama í hvaða flokki þeir eru“.
Ástæða skrifa Hallsteins eru deilur í Graf-
arvogi um tvær höggmyndir í eigu borgarinnar
sem komið hefur verið fyrir á nesi einu, við hlið
göngustígsins langa sem nær nú frá Seltjarn-
arnesi og alla leið upp að Gljúfrasteini. Verkið
sem einkum er fjallað um heitir Klettur, eftir
myndlistarkonuna Brynhildi Þorgeirsdóttur
og stendur nokkra metra frá göngustígnum og
golfbraut sem kennd er við Korpúlfsstaði.
Þetta er voldugt verk en um leið einfalt; gert
úr þungu rústuðu stáli. Myndin gæti verið sótt
í björg og kallast þannig á við klettana og
klappirnar á nesinu sem það stendur á, en þessi
klettur er opinn og sést inn í einhverskonar
kjarna þegar að er gáð. Efnið, ryðrautt korten-
stálið, minnir líka á ryðgaðar mannvistarleifar
sem renna með tímanum saman við jörðina á
meðan þessi „klettur“ rís upp úr fjörunni.
Deilurnar um abstraktlistina voru afarhatrammar hér á sínum tíma, þóttþær væru áratugum á eftir tím-anum. Meðan Íslendingar töldu sér
ógnað af abstraktmálverkum á áratugunum
eftir seinni heimsstyrjöld voru íbúar á meg-
inlandi Evrópu löngu búnir að afgreiða þau mál
og að velta fyrir sér miklu róttækari nýj-
ungum; heimsstyrjaldir höfðu breytt ásýnd
heimsins. Þess var krafist af framsæknum
listamönnum að þeir tækjust á við samfélagið
og tilvist mannsins með nýjum hætti.
Hér er ennþá verið að deila um abstrakt út-
leggingar listamanna á viðfangsefnum sínum
og ennfremur staðsetningu listaverka. En
raunin er sú að fólk sem býr í þéttbýli á alltaf
erfiðara með að sætta sig við þá hluti sem er
komið fyrir í nágrenningu, eftir að það hefur
sjálft hreiðrað um sig. Það kann að vera ein
ástæðanna fyrir þeim skoðunum sem eignaðar
eru Íbúasamtökum Grafarvogs í frétt í 9. tölu-
blaði Grafarvogsblaðsins. Þar segir: „Við í
Íbúasamtökunum teljum að þessi verk og þeir
fjármunir sem í þau fóru hefðu betur gert með
að lífga upp á manngert umhverfi, þar sem list-
in á fyrst og fremst heima. Eins og hugsanlega
það uppfyllta svæði gömlu Gufuneshauganna
þar sem hugmynd er uppi um að útbúa skrúð-
garð í framtíðinni. Við förum fram á að stað-
setning listaverkanna verði endurskoðuð.“
Á Strandlengjusýningum Myndhöggv-
arafélagsins í Reykjavík var listaverkum kom-
ið fyrir meðfram ströndinni, fyrst Fossvogs-
megin og síðan að norðanverðu og vöktu þær
sýningar verðskuldaða athygli fyrir fjöl-
breytileg verk sem kölluðust á við náttúruna.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar í Laugarnesi
stendur við ósnortna strönd og þar njóta verk
Sigurjóns sín líka vel, með hafið sem bakgrunn.
Grafarvogurinn er ungt hverfi og hefur vaxið
hratt, en hefur engu að síður þá ímynd að þar
sé menningu og listum búið gott skjól. „Graf-
arvogsskáldin“, með þjóðkunna rithöfunda á
borð við Gyrði Elíasson og Einar Má Guð-
mundsson innanborðs, hafa vakið athygli og í
hverfinu er skúlptúrgarður með verkum Hall-
steins Sigurðssonar. Þessi verk bróðursonar
Ásmundar hafa ekki notið andmæla, heldur
vekja Íbúasamtökin athygli á að þau hafi „glatt
hverfisbúa jafnlengi og hverfið hefur verið í
byggð“. En þar liggur hundurinn grafin, þau
voru fyrir þegar fólkið kom; eru ekki að ryðjast
inní rými sem fólkið hefur markað sér. Hall-
steinn svarar frétt íbúasamtakanna, enda var
hann kominn þarna með verkin á undan íbúun-
um: „Ég er ekki sammála því að útiverk eigi að
vera í „manngerðu umhverfi“. T.d. eru hús
engan veginn besta umhverfið.“
Eiríkur Þorláksson, forstöðumaðurListasafns Reykjavíkur, skrifar í 10.tbl. Grafarvogsblaðsins og gerir greinfyrir staðsetningu þriggja úti-
listaverka sem komið var fyrir í Grafarvogs-
hverfi á árinu, en uppsetning útilistaverka í
borginni er í höndum listasafnins. Auk Kletts
Brynhildar eru þetta Sunnudagur eftir Guðjón
Ketilsson, sem einnig er við téðan göngustíg og
Íbúasamtökin gera líka athugasemd við, og
Demantur eftir Gjörningaklúbbinn, sem komið
var fyrir við Borgarholtsskóla.
Eiríkur segir að fyrir nokkrum árum hafi
hverfisnefnd Grafarvogs farið fram á að litið
yrði til hverfisins með uppsetningu listaverka.
Í umræðum var almenn niðurstaða að rétt væri
að huga að tveimur möguleikum um staðsetn-
ingar, við stofnanir og við útivistarsvæði. Í
seinna tilvikinu var átt við göngustíga sem um-
lykja hverfið.
Í bréfi hverfisnefndar frá 18. mars 2002 kom
síðan fram að hún taldi æskilegt að verkum
Brynhildar og Guðjóns yrði komið fyrir við
sjávarsíðuna í Staðarhverfi. Listamönnunum
leist vel á þær hugmyndir. Síðan segir Eiríkur:
„Allar fyrirhugaðar staðsetningar útilistaverka
þurfa að vera samþykktar af menningar-
málanefnd og skipulags- og byggingarnefnd
Reykjavíkur og loks staðfestar af borgarráði
áður en hafist er handa við uppsetningu verk-
anna. Þetta ferli var afgreitt á síðasta vori og
verkin síðan sett upp í sumar.“
Ákvarðnir um uppsetningu þessara verka
við sjóinn hafa því verið teknar á réttum stöð-
um, að undirlagi hverfisráðs Grafarvogs. Sem
er greinilega ósammála Íbúasamtökum hverf-
isins. Kjörnir fulltrúar sjá um ákvarðanatöku
með aðstoð sérmenntaðs fólks, í þessu tilviki
starfsfólks Listsasafns Reykjavíkur, og hverf-
isráðið virðist skilja betur eðli borgarumhverf-
is en Íbúasamtökin.
Í frétt Íbúasamtakanna er vitnað í ónafn-
greindan mann, íbúa, sem segir: „Strandlengj-
an er í mínum augum listaverk frá náttúrunnar
hendi. Því listaverki hefur verið spillt með því
að setja þar niður stóra manngerða hluti sem
kallast listaverk.“
Örlar ekki þarna á gamla góða lista-hatrinu? Þetta minnir á sínálægaorðræðu þeirra sem hafa ekkiáhuga á að taka þátt í samtali list-
arinnar við samfélagið, vilja helst vera lausir
við hana og gera umhverfið þar með einsleit-
ara. Hvað eru öll þessi hús fyrir ofan verkin við
ströndina annað en verk? Misáhugaverð og
misvel hönnuð. Og gangstígurinn sjálfur?
Hann er líka mannanna verk. Svo ekki sé
minnst á golfbrautina. Svona er að búa í borg,
hún er manngerð og aldrei öllum að skapi, en
þegar vel tekst til fellur hún vel að hinu ytra
umhverfi, náttúrunni. Þannig er einmitt með
þennan hluta Staðahverfis. Húsin falla yfirleitt
vel að línum landsins og margir íbúanna hafa
fallegt útsýni yfir hafið og eyjarnar, alla leið til
Snæfellsness. Sumir sjá líka „Klettinn“ blasa
við og það skyldi þó ekki verða raunin að í
framtíðinni flytji nýir íbúar í einhver þessara
húsa og kunni vel að meta þetta verk, sem
verður fyrir augum þeirra frá fyrsta degi. Eða
eins og Eiríkur Þorláksson segir: „Því er eðli-
legt að þessi ágætu listaverk sem nú eru nýbú-
ar í Grafarvogi fái tíma til að kynna sig á svæð-
inu, ef svo má að orði komast, til að sem flestir
fái að njóta þeirra og mynda sér sína eigin
skoðun á verkunum og staðsetningu þeirra.“
Væri ekki líka eðlilegt að Grafarvogsblaðið
fræddi lesendur sína, og þá fulltrúa Íbúa-
samtakanna sem vilja losna við þessi verk úr
umhverfinu, um þá ágætu skúlptúrista sem
eiga verkin? Segja kannski sérstaklega frá ferli
Brynhildar, því auk þess að vera einn af okkar
fremstu skúlptúristum býr hún í Staðahverfi.
Hver veit nema nágrannar taki þá listamann-
inum og verkum hans opnum örmum – þegar
þeir átta sig á því að ekki er um neinn „amatör“
að ræða heldur vandaðan listamann sem getur
gert hverfið enn búsældarlegra með nærveru
sinni.
Listhatur eða náttúrudýrkun?
AF LISTUM
eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
Morgunblaðið/Einar FalurKlettur eftir Brynhildi Þorgeirsdóttur.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Ásmundur Sveinsson við Vatnsberann, eftir að
honum var komið fyrir í Litluhlíð við Öskjuhlíð.