Morgunblaðið - 18.01.2004, Side 36

LISTIR
36 SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Það er nú í annað sinn ástuttum tíma sem einn afeftirsóttustu listamönnumsamtímans sýnir verk sín
hér í Reykjavík en stutt er síðan
Matthew Barney sýndi í Nýlista-
safninu. Nú er það okkar eigin Ólaf-
ur Elíasson sem fer létt með að fylla
eitt Hafnarhús með verkum sínum
en sýning hans var opnuð þar í gær.
Á ótrúlega skömmum tíma hefur
Ólafur náð langt í myndlistinni en
hann hefur sýnt list sína um heim
allan, haldið einkasýningar í stórum
söfnum eins og til dæmis Nútíma-
listasafninu í París, hann var fulltrúi
Dana á Feneyjatvíæringnum síðasta
og nýjasta afrek hans á listabraut-
inni hefur áreiðanlega ekki farið
fram hjá mörgum, gríðarstór inn-
setning hans, The Weather Project,
í túrbínusal Tate-listasafnsins í
London. Ólafur er íslenskur að ætt
en alinn upp í Danmörku og gekk
þar á skóla. Hann hefur lengi búið í
Berlín og segist kalla þessa þrjá
staði heimili sín. Ísland er honum
hugleikið og hann sækir mikið til
náttúru landsins, bæði til náttúruafl-
anna og landslagsins eins og sjá má í
Hafnarhúsinu nú.
Frægð og frami
En hvers vegna skyldi Ólafur hafa
náð þessum skjóta frama og það á
svona skömmum tíma? Hér hljóta að
koma saman margir þættir sem allir
vinna saman og leiða til bestu mögu-
legrar útkomu. Ólafur er metnaðar-
fullur listamaður, það fer ekki milli
mála enda er það ein grunnforsenda
þess að ná langt. Á þeim tíma þegar
hann fór að þróa list sína í þann far-
veg sem hann vinnur að í dag var
hann í sambandi við gott gallerí í
Berlín. Annað lykilatriði og ástæða
þess að marga íslenska listamenn
dagar uppi hér á skerinu með list
sína – þá vantar gallerí. Enginn
kemst neitt án þess að hafa góðan
bakhjarl, gott nafn, góðan stuðning
og kynningu. Eins og fleiri hefur
Ólafi orðið tíðrætt um aðstöðuleysi
íslenskra listamanna, skort á kynn-
ingu á list þeirra o.s.frv. og verður
ekki frekar farið út í það hér en
kannski verður sýning Ólafs nú til
að efla þessa umræðu enn og aftur.
Ekki má svo gleyma list Ólafs þegar
talað er um feril hans, en án hennar
kæmist hann ekki langt! Verk Ólafs
eru nefnilega oftar en ekki einföld
en sláandi, aðgengileg öllum en um
leið brunnur ýmissa vangaveltna og
umræðu. Þau eru sjónrænt afar
sterk og án bakhjarlsins í Berlín
hefði Ólafur alltaf komist áfram þó
það hefði kannski tekið hann lengri
tíma. Í hans tilfelli er velgengnin
óhjákvæmileg og hann er vel að
henni kominn.
Hvernig eru þessi
margumtöluðu listaverk?
Eins og margir listamenn hafa
gert síðustu áratugi vinnur Ólafur
verk sín á staðnum, þau eru það sem
kallað er „site specific“. Slík vinnu-
brögð komu fram á síðari hluta 20.
aldar og af ýmsum ástæðum. Lengi
hafði sú hugsun verið ráðandi í
myndlistinni að listaverk væru al-
gild, að allir áhorfendur ættu að
skilja þau, sama hver bakgrunnur
þeirra væri. Listaverkin lifðu í eins
konar menningarlegu ósnertanlegu
tómarúmi, umhverfi þeirra skipti
ekki máli. Samfara breyttum
áherslum í samfélaginu breyttist
þessi hugsunarháttur. Listamenn
leituðust við að taka listina niður af
stöplunum, úr gylltu römmunum og
færa hana til fólksins, inn í rými
áhorfandans. Um leið fór áhorfand-
inn og bakgrunnur hans að skipta
máli og í Ameríku kom t.d. fram
stefna sem öllu tröllreið um tíma,
svokölluð „political correctness“
stefna þar sem áhersla var lögð á
vægi minnihlutahópa, hinn hvíti
vestræni karlmaður varð óvinur
númer eitt. Þessi áhersla á umhverf-
ið og aukin samfélagsvitund leiddi til
þess að magir listamenn fóru að
vinna verk sín í samræmi við sýn-
ingarstaðinn, annaðhvort á pólitísk-
um nótum eða í samræmi við arki-
tektúr sýningarstaðanna. Einn
þeirra frægustu sem unnu á þennan
hátt var t.d. listamaðurinn Daniel
Buren sem málaði allt röndótt hvar
sem hann kom. Rendurnar voru
verk hans, út af fyrir sig hafa þær
ekkert efnislegt form en þær um-
breyta sýningarstaðnum. Síðan
þetta gerðist hafa ótal listamenn
unnið „site specific“ og engin ný-
lunda að slíkum vinnubrögðum í
dag. Allnokkur ár eru síðan okkar
tímar hafa verið skilgreindir sem
„post studio“, og er þá átt við að
listamenn vinni ekki lengur verk sín
í vinnustofunni heldur utan hennar,
þeir laga verk sín að umhverfinu og
leitast við að birta umhverfi sitt og
mismunandi þætti í því frekar en að
búa til sjálfstæða hluti sem áhorf-
andinn skoðar.
Þessi vinnubrögð einkenna einnig
verk Ólafs, en efnistök hans eru þó
margs konar og mismunandi. Hann
hefur t.d. notað þoku, vatn, ljós og
gufu – efni sem laga form sitt að
staðnum. Útlit verka hans er jafnan
einfalt og gerð þeirra auðskilin enda
leitast við að hafa hana sem auðskilj-
anlegasta.
Áhorfandinn, skynjun, skráning,
rannsókn, leikur. Þetta eru nokkur
lykilatriði í verkum Ólafs Elíassonar
og á sýningunni í Hafnarhúsinu
koma þau öll við sögu. Ólafur hefur
kosið að setja upp sýningu hér sem
inniheldur eins konar sýnishorn af
því helsta sem hann fæst við í verk-
um sínum, hann skiptir henni í fimm
hluta sem hver fyrir sig leggur
áherslu á ákveðna þætti. Hann hef-
ur greinilega hugsað sér að kynna
sem flestar hliðar listar sinnar fyrir
Íslendingum en hann hefur jú ekki
sýnt mikið hér á landi undanfarin ár.
Hann sýndi þó á Kjarvalsstöðum
1998 og hefur sýnt verk á samsýn-
ingum, m.a. í Hafnarhúsi, á Safni og
hann hefur einnig sýnt í Galleríi i8.
Ekki má gleyma útilistaverki hans,
Mýrargarður, við hús Íslenskrar
erfðagreiningar í Vatnsmýrinni.
Þetta er þó fyrsta stóra sýningin
hans hérlendis og því eðlilegt að
taka þennan pól í hæðina. Verkin
sem hann sýnir hér eru ólík að gerð
og krefjast mismunandi nálgunar af
áhorfandanum um leið og þau bjóða
upp á fjölbreytta upplifun.
Stendur undir væntingum
Eftir alla þá umfjöllun sem verk
Ólafs, ekki síst The Weather Proj-
ect, hafa fengið fer ekki hjá því að
maður sé fullur eftirvæntingar þeg-
ar maður gengur inn í Hafnarhúsið.
Hástemmdar lýsingar á sólinni í
Tate-safninu og lýsingar forráða-
manna Hafnarhúss á umfangi sýn-
ingarinnar hér gerðu það að verkum
að ég átti eiginlega von á að ganga
inn í annan heim, að Hafnarhúsið
yrði óþekkjanlegt, ég myndi týnast í
þoku og falla í stafi við hvert fótmál.
Sem betur fer féll Ólafur þó ekki í
þá gryfju að búa til það tívolíska
draugahús sem ég hafði búist við,
þess í stað hefur hann sett upp fjöl-
breytta og margræða sýningu sem
einnig er skemmtileg og hrífandi
upplifun. Hann skiptir sýningu sinni
í fimm hluta og það má segja að hver
um sig fáist við ákveðna hlið verka
hans um leið og verkin skarast einn-
ig að nokkru leyti.
Frost activity
Stærsta verkið á sýningunni ber
nafnið Frost activity. Eftir að hafa
séð mörg listaverk fara halloka í
baráttu sinni við arkitektúr Hafn-
arhússins er ánægjulegt að sjá
hvernig Ólafur tekur stóra salinn á
jarðhæð með trompi. Hann hefur
hellulagt gólfið horn í horn með ís-
lenskum steintegundum, gulbleiku
líparíti, gráu grágrýti og dekkra blá-
grýti. Loftið er klætt speglum svo
klunnalegar súlurnar virðast tvöfalt
hærri en þær eru í raun. Hér er
áhorfandinn í aðalhlutverki, í gegn-
um hann verður þetta verk til.
Mynstrið í gólfinu og þrívíddarsjón-
blekkingin sem í því felst kemur
betur fram þegar horft er í spegilinn
í loftinu. Um leið sér áhorfandinn
sjálfan sig inni í verkinu og hér kem-
ur fram það sem Ólafur leggur einna
mesta áherslu á í list sinni – hún er
ekki til án áhorfandans. Fyrst og
síðast er það áhorfandinn sem skap-
ar verkið og það er samspil hinnar
persónulegu og sammannlegu
reynslu sem Ólafur hefur mikinn
áhuga á. Hreyfingar áhorfandans í
þessum sal eru þær athafnir sem tit-
ill verksins vísar til. Í stærra sam-
hengi má segja að það að fara á sýn-
inguna sé eins konar „frost activity“
hér í janúarfrostinu, eins og fram
hefur komið í viðtölum við lista-
manninn.
Hellulagt gólfið er fallegt og
minnir á marmaragólf í höll eða
mósaíkgólf í kirkju. Að vissu leyti
má tengja list Ólafs við kirkju-
skreytingar fyrri alda, eða ætli sólin
hans í Tate-galleríinu hafi ekki heill-
að fólk á svipaðan hátt og freskur í
kirkjuloftum fyrri alda. Það hefur
verið sagt um Ólaf að hann sé end-
urreisnarmaður 21. aldarinnar
(Auður Ólafsdóttir í grein í Skírni
haustið 2002), að því leyti að hann
dragi rannsóknir vísinda- og fræði-
manna inn í listina við gerð verka
sinna sem sum hver byggjast á há-
tækni. En að vissu leyti er eins og
áhorfandinn á sýningum hans lendi
líka í sama hlutverki og áhorfendur
að list endurreisnartímans, hann
fellur í stafi, gleymir sér, heillast og
hrífst á barnslegan hátt líkt og við-
brögð fólks í Tate-safninu sýna vel.
List Ólafs býður upp á rómantíska,
tilfinningalega upplifun. Jafnvel þó
að ávallt sé ljóst hvernig verk hans
eru gerð gleymir áhorfandinn sér
við skoðun þeirra, sem betur fer, því
annars væri leiðinlegt að lifa.
Ólafur fetar oft þröngan og vand-
rataðan veg hvað varðar útfærslu
verka sinna, hann teflir á tæpasta
vað hvað varðar sjónarspil þeirra.
Samhengi það sem verkin eru hluti
af bjargar þeim stundum frá því að
verða hreinn leikur, frá því að verða
eins og barnaleikfang, kaleidóskóp
sem allir þekkja, fyrrnefnt tívolí-
draugahús. Samhengið, samtímalist-
in, gerir það að verkum að ávallt
vakna margar vangaveltur við skoð-
un verkanna, með fram því að áhorf-
andinn fær tækifæri til að njóta í
fölskvalausri barnslegri gleði, nokk-
uð sem er ótrúlega kærkomið. Sjón-
ræn hlið verka Ólafs er alltaf sterk
og svo er líka hér, það má lengi
njóta þess að ganga um þetta hellu-
lagða gólf og horfa á spegilmynd
þess í loftinu, það er skemmtilegt.
Úps, hvað var nú þetta?
Á annarri hæð er m.a. að finna
innsetninguna Sjóndeildarhringur
athafna þinna, Your activity horizon.
Hér kemur ljóslega fram hvernig
Ólafur leikur sér með eiginleika
sjónar okkar og tímann, þetta er af-
ar fallegt verk sem kemur á óvart.
Það virkar mjög skemmtilega, í
fyrstu veit maður ekki hvort það
sem gerist er sjónblekking sem staf-
ar af því að augu manns aðlaga sig
einhvern veginn að birtunni, eða
hvort litabreytingin kemur utan frá.
Hér tekst honum að kristalla á flott-
an hátt þá hugsun að á endanum er
það alltaf eigin sýn sem litar sýn
okkar á raunveruleikann.
Ólafur heldur áfram með sjón-
deildarhringinn sem þema í ljós-
myndaverkunum sem hann sýnir
einnig á annarri hæð. Í viðtali hefur
hann lýst gönguferð sinni í íslensku
landslagi, hann sagðist þar hafa gert
sér grein fyrir því að það sem hann
sá var fyrst og fremst hans eigin
skynjun, nokkuð sem hafa má í huga
þegar myndirnar eru skoðaðar. Hér
er um eins konar skrásetningu að
ræða, líkt og hægt væri að safna
sjóndeildarhringjum. Sjóndeildar-
Stendur undir væntingum
MYNDLIST
Listasafn Reykjavíkur Hafnarhús
Til 14. mars. Hafnarhúsið er opið alla
daga vikunnar frá kl. 11–17 og á fimmtu-
dögum frá 11–18.
FROST ACTIVITY, BLÖNDUÐ TÆKNI,
ÓLAFUR ELÍASSON
Morgunblaðið/Einar Falur
Innsetningin Frost activity eftir Ólaf Elíasson í Hafnarhúsinu.