Morgunblaðið - 18.01.2004, Qupperneq 46

SKOÐUN
46 SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Höfðabakki
Atvinnuhúsnæði
Góð lofthæð, mjög góð staðsetning, góð aðkoma og næg bílastæði.
Eigum eftirfarandi til ráðstöfunar.
Upplýsingar veitir Magnús Gunnarsson í
síma 588 4477 eða 822 8242
www.valholl.is - Opið virka daga frá kl. 9-17.30
Mögulegt er að skipta ofangreindum stærðum í smærri einingar. Húsnæðið hefur verið í notkun fyrir
höfuðstöðvar Marels. Hentar fyrir ýmiss konar starfsemi, s.s. iðnað, heildsölu, skrifstofustarfsemi o.fl.
Eignin er í eigu Landsafls, sem er öflugt sérhæft fasteignarfélag.
1. hæð 280 fm Innkeyrslud./lofth. 3,7 m. Laust
266 fm Innkeyrslud./lofth. 3,7 m. Laust
481 fm Innkeyrslud./lofth. 3,7 m. Laust
2. hæð 1.460 fm Skrifstofur/þjónusta
Mjög hagstæð leiga
MÉR fannst ég verða vitni að
því að stærðar hnullungi væri
fleygt úr glerhúsi, þegar ég las
frásögn Morgunblaðsins af blaða-
mannafundi þriggja ævisagnarit-
ara í Reykjavíkurakademíunni, en
þar lét einn þeirra hafa eftir sér
yfirlýsingar, sem
engin innistæða er
fyrir. Tilefni blaða-
mannafundarins var
sá, að Hannes Hólm-
steinn Gissurarson
hafði vikið orðum að
verkum tveggja þess-
ara höfunda í grein-
argerð sinni um
gagnrýni á ævisögu
Halldórs Laxness.
Hannes hafði m.a.
bent á þá staðreynd,
að Guðjón Frið-
riksson hefði nýtt sér
texta úr ritum ann-
arra höfunda með
fremur litlum breyt-
ingum, t.d. í fyrsta
bindi af ævisögu Ein-
ars Benediktssonar,
sem hann fékk fyrir
íslensku bókmennta-
verðlaunin 1997. Guð-
jón Friðriksson svar-
aði því til, að
munurinn á vinnu-
brögðum þeirra
Hannesar væri sá, að
hann vísaði alltaf til
þeirra rita sem hann
nýtti sér (eins og Hannes tók
skýrt fram) og tilgreindi heimildir
sínar í aftanmálsgreinum. Sú að-
ferð Hannesar að vísa oftast til
endurminningabóka Laxness í aft-
anmáli (alls 127 sinnum), en taka
jafnframt greinilega fram í eft-
irmála, að hann styddist iðulega
við þessar bækur í textanum, væri
,,á mörkunum“.
Gauti Kristmannsson aðjúnkt,
sem hlotið hefur óbrotgjarnan en
vafasaman minnisvarða í sjón-
listasögu Íslands, gengur miklu
lengra en Guðjón og ásakar Hann-
es um ritstuld í Morgunblaðinu.
Hann sýknar Guðjón þó af allri
sök í sambærilegum dæmum, þar
sem hann hafi alls staðar vísað í
heimildir sínar. Það sem greinir á
milli sektar og sýknu í slíkum mál-
um, að dómi Gauta, er því tilvísun
í heimildina, en ekki meðferðin á
textanum, sem er þó fyllilega sam-
bærileg! En þessi röksemd-
arfærsla sýnist ekki geta staðist: Á
vinnubrögðum þeirra Hannesar og
Guðjóns er greinilega stigsmunur
en ekki eðlismunur. Ef það telst
ritstuldur að taka upp texta ann-
ars manns og breyta honum nokk-
uð eins og óteljandi íslenskir höf-
undar hafa gert fram
að þessu án þess að
vera sakaðir um þjófn-
að, þá getur það ekki
bjargað neinu að segja
hvaðan ,,þýfið“ sé
komið. Annaðhvort eru
þeir Hannes og Guð-
jón báðir sekir um
sama afbrotið eða þeir
teljast báðir saklausir,
eins og ég tel liggja í
augum uppi. Báðir
hafa líka skrifað af-
bragðsrit að flestra
dómi. Deilan snýst þá
ekki heldur um neins
konar ritstuld heldur
aðferð manna við að
gera grein fyrir heim-
ildum sínum og nálg-
ast viðfangefni sín og
söguhetjur. Ég tel að
Hannes geri það þann-
ig, að enginn maður
með sæmilega sjón,
innræti og athygl-
isgáfu, eigi að geta
komist hjá því að sjá,
hvaðan hann hefur
heimildir sínar.
Skáldskapur og sannfræði
Aðalmunurinn á verkum þeirra
Guðjóns og Hannesar virðist mér
liggja í öðru en heimildatilvís-
unum, en þær eru að jafnaði rösk-
lega tvær á blaðsíðu í bók Hann-
esar. Þegar Guðjón var spurður
um muninn á ,,alþýðlegu riti“ og
fræðiriti á blaðamannafundinum,
svaraði hann svo, ,,að annars vegar
væri hægt að tala um fræðirit og
hins vegar skáldskap“. Við þessi
orð varð mér hugsað til áð-
urnefndrar verðlaunabókar Guð-
jóns og reyndar fleiri ævisagna
hans. Guðjón blandar iðulega sam-
an skáldskap (spuna) og stað-
reyndum í texta sínum án þess að
gera lesendum nokkra grein fyrir
því, eins og Gísli Gunnarsson pró-
fessor í sagnfræði hefur nýlega
bent á. En það sem verra er: Guð-
jón skreytir (upp)spunann með til-
vísunum, sem ekki styðja fullyrð-
ingar hans. Þar eð, tilvísanir hans
eru ekki aðeins of fáar, heldur of
rangar. Hannes gerir lesendum
aftur á móti skýra grein fyrir því,
þegar hann víkur í eitt sinn út frá
heimildum í bókinni og leyfir sér
að geta sér þess til, að Halldór
Laxness hafi gengið á Esju með
unnustu sinni og horft þaðan yfir
Sundin blá. Lýsingin á útsýninu
var fengin úr Árbók Ferðafélags-
ins, en fyrir það hefur hann hlotið
mikla ádrepu frá frú Helgu Kress,
sem fáraðist einnig mjög yfir því,
að Hannes hefði stuðst við lýsingu
söguhetju sinnar á staðháttum
heimabyggðar sinnar! Ekki er þó
vitað til, að mikið landrask hafi
orðið á þessum slóðum, frá því að
Árbókin og minningar Halldórs
Laxness komu út á prenti, en ég
mundi þó ráðleggja Hannesi að
telja t.d. fjöllin í fjallahring Mos-
fellssveitar upp í öfugri röð í end-
urprentun bókarinnar, til sátta við
frú Helgu.
Skáldskapar-
fákurinn fer á skeið
Ég hef lesið fyrsta bindi ævisögu
Einars Benediktssonar, en ekki
byrjar hún vel fyrir vísindi og
akademíu, þó að frábær sé hún í
heild. Upphaf bókarinnar, um
ferð Benedikts Sveinssonar, föður
Einars, um Skagafjörð, virðist að
mestu hreinn spuni. Þar er hins
vegar fyrst vísað til ritgerðar
hins trausta fræðimanns Harðar
Ágústssonar um Reynistað-
arbýlið, sem þó reynist aðeins
eiga við um örstutta lýsingu Guð-
jóns á bæjarhúsunum, því að
hvergi getur Hörður um þá dökku
skýjabólstra, sem hrannast hafa
upp í frásögn ævisöguritarans,
hvað þá að dunið hafi í svellum
undan hesti ferðamannsins. Bene-
dikts er reyndar hvergi getið í
ritgerð Harðar um húsagerðina
fyrir norðan. Venjulegur lesandi,
sem ekki hefur fyrir því að fletta
upp í ritgerð Harðar, hlýtur hins
vegar að draga þá ályktun, að allt
sem á undan tilvísuninni stendur
sé sótt í þá heimild. Eða segir
akademían ekki, að það eigi að
vísa í heimildir jafnóðum? Eða
gildir sú krafa aðeins um hægri-
sinnaða höfunda?
Guðjón heldur áfram spuna sín-
um og bregður sér nú inn í huga
Benedikts Sveinssonar og lýsir
leiftursýnum hans um ógnvænlegt
hvarf Reynistaðarbræðra. Hann
finnur jafnvel fyrir hrolli í líkama
Benedikts, en svo ,,hríslast fögn-
uður um hann“, þegar hann sér
Reynistaðarbæinn. ,,Heitur funi
fer um unga manninn er hann
hugsar til alls þess sem ættjörð
hans þarfnast.“ Næsta tilvísun
Guðjóns sem ætla mætti að væri
m.a. fræðileg heimild hans fyrir
hugarsýnum, hugsunum og tauga-
viðbrögðum Benedikts, er bók
Jóns Espólíns og Einars Bjarna-
sonar, Saga frá Skagfirðingum 3.
bindi, bls. 140. Sú heimild stað-
festir eingöngu, að Guðjón fari
hárrétt með heyskap, fjár- og
hestaeign Reynistaðarbóndans,
,,merarkóngsins“, sem ævi-
söguritarinn minnist á í framhaldi
af stórbrotinni lýsingu sinni á sál-
arlífi Benedikts Sveinssonar, þá
er hann reið að bænum. Dæmi
sem þessi mætti draga út víða, en
hinir sjálfskipuðu „fótnótufræð-
ingar“, sem hafa á undanförnum
vikum riðið um héruð, ættu að
hafa úr nógu að moða. En eitt at-
riði þarf þó að minnast á, enda
bráðskemmtilegt.
Á bls. 109–110 lýsir Guðjón því
síðan, hvernig Ólafía Jóhanns-
dóttir, frænka Einars Benedikts-
sonar, snýst í kringum hann í
veikindum. Aftur bregður Guðjón
sér inn í huga sögupersónu, þ.e.
Einars, og lýsir því af innlifun,
hvernig skáldið fylgist með hverri
hreyfingu Ólafíu frænku sinnar,
sem gengur ,,létt og kvenlega um
litla steinbæinn“. Ævisögurit-
arinn segir, að Einar ,,dáist að
hreyfingum hennar og ynd-
isþokka“, en hún viti líka ,,af
augnaráði hans“. ,,Henni [Ólafíu]
er ekki úr ætt skotið því að hún
er hraðmælsk þegar hún vill það
við hafa, hlær hýrlega og er
skemmtileg.“ Á eftir þessum orð-
um vísar Guðjón í endurminn-
ingar frú Eufemíu Waage, Lifað
og leikið, bls. 96 og 117. Þar kem-
ur það fram, að Eufemíu fannst
Ólafía skemmtileg og segja vel
frá þegar hún kom í heimsókn til
móður sinnar. Ekki er að finna
stafkrók um veikindarómantík
þeirra Einars og Ólafíu í bók frú
Eufemíu, enda lá hún ekki á
gægjum í annarra manna húsum.
En Guðjón Friðriksson hefur
þó enn ekki svipt að fullu hulunni
af ástarævintýrum í steinbænum
(,,Tobbukoti“), heimili Ólafíu:
,,Eitt sinn, þegar Ólafía situr hjá
honum [Einari] lítur hann svo
einkennilega á hana að henni
verður orðfall og léttur roði fær-
ist í kinnarnar. Einar dregur
hana að sér og hún lætur undan.
Ástarsamband þeirra fer ekki
hátt og kemst aldrei í hámæli.
Þremur árum síðar birtist á
prenti ástarkvæði Snjáka eftir
Einar. Kunnugir fullyrða að það
sé ort um Ólafíu Jóhannsdóttur.“
Heimild fyrir þessu er samvisku-
samlega tilgreind að venju: For-
máli Bjarna Benediktssonar að
Ritum Ólafíu. Ég finn nú að létt-
ur roði færist í mínar eigin kinn-
ar: Enginn annar en Bjarni heit-
inn Benediktsson, fyrrum
forsætisráðherra, hefur því séð til
Einars og Ólafíu! Ég lít í formála
Bjarna og les mér til vonbrigða:
,,Aftur á móti munu Ólafía og
Einar um skeið hafa fellt hugi
saman og lengi verið mjög hrifin
hvort af öðru. Að kunnugra sögn
er kvæði Einars Snjáka, um Ólaf-
íu ... Bollaleggingar um ástir
löngu liðins fólks, þegar engar
samtímaheimildir er að styðjast
við, eru haldlitlar, og skal því eigi
frekar um þetta rætt hér.“ Mér
sýnist þess heldur ekki þörf hér
og nú, þótt Guðjón hefði átt að
setja ákveðna fyrirvara við frá-
sögn sína. Guðjón er auðvitað að
skálda um atburði í steinbænum,
eins og í öðru bindi af ævisögu
Einars Bendiktssonar, þegar
hann gerir Ólafíu út af örkinni og
lætur hana leita dauðaleit að
þjóðskáldinu í undirheimum Ósló-
arborgar.
Af upphafi 11. kafla mætti ætla
að Guðjón hafi staðið á bryggj-
unni þegar Einar Benediktsson
kom til Kaupmannahafnar 1890,
og í byrjun 17. kafla sýnist grein í
DV 1983 eftir Matthías Viðar Sæ-
mundsson m.a. eiga að vera heim-
ild um skýjafar, vindhraða og sjó-
lag í Reykjavík á vetrardegi
einum 1896, prjónaskap Katrínar
Einarsdóttur og krækta glugga á
skrifstofu skáldsins þennan sama
dag.
Allar tilvísanir í lok 16. kafla og
upphafi hins 17. sýnast annars
hafa skolast til í bókinni, án þess
að nokkur hafi fett fingur út í
það. Fótnótufræðingar tóku ekki
almennilega við sér hér á landi
fyrr en Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson skrifaði um Laxness í
óleyfi snobbakademíunnar.
Kallað eftir skýringum
Sigurður Gylfi Magnússon, frum-
kvöðull Reykjavíkurakademíu,
gerðist í lok áðurnefnds blaða-
mannafundar eins konar háyfir-
dómari yfir Hannesi H. Giss-
urarsyni og spurði: ,,Hvernig
getur Hannes Hólmsteinn, ef hann
vill að verk hans sé tekið alvar-
lega, réttlætt jafn frjálslega heim-
ildanotkun, svo að ekki sé tekið
dýpra í árinni, eftir að ævisögurit-
ararnir þrír sem sátu fyrir svörum
höfnuðu slíkum vinnubrögðum?“
Allir sem þekktu til verka Guðjóns
Friðrikssonar hefðu t.d. strax séð í
hendi sér, ,,að ólíkt hafast þeir
að“, kallað væri eftir frekari skýr-
ingum frá Hannesi á aðferðum
hans. Eins og sjá má af dæmunum
hér að ofan, tel ég líka ljóst að
ólíkt hafist þeir að, Guðjón og
Hannes, en þó einkanlega með
öðrum hætti en þeim, sem Sig-
urður Gylfi kýs að halda á lofti. Vil
ég nú kalla eftir skýringum hans
og annarra gagnrýnenda Hannesar
á eftirfarandi:
1) Hvernig vilja þeir réttlæta
,,frjálslega heimildanotkun“ Guð-
jóns Friðrikssonar, samtvinnun
hans á skáldskap og vísindum í
verðlaunaverki á sviði fræðirita?
Er þetta ekki „á mörkunum“?
2) Hvernig stendur á því að þeir
reyna að reyta fræðimannsnafnið
af Hannesi H. Gissurarsyni fyrir
meintan ritstuld, meðan þeir neita
að fordæma sambærilega, jafnvel
verri, meðferð á tilvitnunum í
ágætum ritum Guðjóns?
3) Hvers vegna hafa fótnótu-
fræðingarnir enn ekki kafað ofan í
rit Guðjóns með sama ákafa og
bók Hannesar, látið fjölmiðla flytja
fréttir af niðurstöðum sínum, hald-
ið um þær blaðamannafundi og lát-
ið kvikmynda sig við útvarps-
hljóðnema?
Gæti hugsast, að þetta hefði
eitthvað með tvöfalt siðgæði að
gera á sumum bæjum? Mér sýnist
Hannes ekki einn í heiminum.
Er Hannes einn í heiminum?
Eftir Snorra G. Bergsson
Snorri G. Bergsson
’Annaðhvorteru þeir Hannes
og Guðjón báðir
sekir um sama
afbrotið eða þeir
teljast báðir
saklausir, eins
og ég tel liggja í
augum uppi.‘
Höfundur er sagnfræðingur.
SMS tónar og tákn