Morgunblaðið - 04.02.2004, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 4. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Davíð Oddsson forsætisráð-herra segir í samtali viðMorgunblaðið fráleitt aðhalda því fram að ríkisráðs-
fundinum á sunnudaginn hafi verið
haldið leyndum fyrir forseta Íslands,
líkt og Ólafur Ragnar Grímsson forseti
hefur haldið fram í fjölmiðlum. „Slíkt
tal er þannig að það tekur því ekki að
fjalla um það,“ segir Davíð.
Forsætisráðherra segir ríkisráðs-
fundi fara fram þegar þeirra sé þörf.
Forsætisráðherra leggi nær undan-
tekningalaust til að slíkir fundir séu
haldnir. Í þessu tilviki hafi þurft að
staðfesta reglugerð um Stjórnarráð Ís-
lands á eitt hundrað ára afmælisdegi
þess. Enginn annar dagur hafi verið
betur til þess fallinn heldur en 1. febr-
úar.
„Ákvörðun um þennan fund var ekki
tekin fyrr en ljóst var að samkomulag
hefði náðst við ráðuneytin um reglu-
gerðina, því öll þurfa þau að koma að
henni. Þetta er svoleiðis út í himin-
blámann og ég skil ekki hvernig bless-
uðum forsetanum dettur í hug að taka
sér slík orð í munn,“ segir Davíð og á
þar við ummæli Ólafs Ragnars um að
ríkisráðsfundinum hafi verið haldið
leyndum fyrir sér.
– Hvað segirðu um það að forsetinn
kjósi að fara utan í frí þegar haldið er
upp á 100 ára afmæli heimastjórnar Ís-
lands?
„Við fengum hingað í Stjórnarráðið
faxað bréf um að hann væri að fara af
landi brott. Bréfið kom hér í hús klukk-
an átta á föstudagskvöldi 23. janúar,
þannig að ég sá það ekki fyrr en á
mánudagsmorgni. Þá kom fram að
hann væri farinn til útlanda, yrði í
embættiserindum 31. janúar og síðan í
einkaerindum til ókunnugs tíma, sem
ekki er nefndur í bréfinu. Þannig að
hann ræddi það aldrei við mig áður en
hann fór að hann ætlaði ekki að vera
heima. Síðan hringdi hann í mig síðar,
eftir að hann var kominn út, og tal um
það að ég eigi að kalla hann heim fyrir
sjö mínútna ríkisráðsfund er slíkur
þvættingur vegna þess að handhafar
forsetavalds hafa verið að undirrita hér
lög í fjarveru þes
forseta svo hund
er sami gjörning
ætti þá að kalla f
einasta skipti, nok
til þess eins að t
konar flandur væ
þetta væri gert?
boðlegt og hann
inn að hafa ekki h
hann fór að tala u
– Kemur fjarve
þér á óvart?
Davíð Oddsson forsætisráðherra um viðb
Eini blettu
hátíðarhöldi
Ríkisráðsfundurinn sem hefur verið til umræðu var haldinn
Eiríkur Tómasson, lagaprófess-or við Háskóla Íslands, segiralveg ljóst samkvæmt ákvæði
stjórnarskrárinnar að handhafar for-
setavalds fari með öll embættisverk
forseta Íslands þegar hann er fjarver-
andi og þeir hafa tekið formlega við
störfum hans.
„Í 8. grein stjórnarskrárinnar segir
að geti forseti ekki sinnt störfum um
sinn s.s. vegna dvalar erlendis eða af
öðrum ástæðum, þá skuli forsætisráð-
herra, forseti Alþingis og forseti
Hæstaréttar, fara með forsetavaldið,“
segir Eiríkur.
Hann bendir hins vegar á að í 6.
grein tilskipunar um starfsreglur rík-
isráðs nr. 82 frá 1943 segi að sé rík-
isstjóri fjarverandi eða forfallaður
sökum veikinda sé forsætisráðherra
þá forseti ríkisráðs. Tilskipunin sem
var sett áður en forsetaembættið var
sett á stofn vísar því til ríkisstjóra en
að sögn Eiríks er tilskipunin í fullu
gildi.
„Þess ber að geta að þessi tilskipun
var sett áður en lýðveldið var sett á
stofn en þá var tekin upp sú skipan að
oddvitar hinna þriggja þátta rík-
isvaldsins, löggjafarvaldsins, fram-
kvæmdarvaldsins og dómsvaldsins,
fari með vald forseta í fjarveru forset-
ans. Ég tel að það beri að skýra þessa
grein í tilskipuninni þannig að það sé
ekki lengur forsætisráðherra, heldur
þessir þrír handhafar forsetavalds
sem sitji í forsæti á ríkisráðsfundum í
fjarveru forseta og að forseti Alþingis
stýri fundunum í samræmi við 8. grein
stjórnarskrárinnar,“ segir Eiríkur.
Eðlilegt að handhafar forseta-
valds haldi forseta upplýstum
Eiríkur segist ekki telja það í sínum
verkahring sem prófessors í lögum að
leggja dóm á hvort athugavert sé að
efna til ríkisráðsfundar undir stjórn
handhafa forsetavalds
eða hvort með því sé
verið að skapa hættu-
legt fordæmi eins og
Ólafur Ragnar Gríms-
son forseti hefur látið
að liggja í viðtölum.
– Er kveðið á um
það í lögum að hand-
hafar forsetavalds
skuli halda forseta
upplýstum um hvers
kyns stjórnvalds-
aðgerðir og embætt-
isverk er varða for-
setaembættið á meðan
hann er fjarverandi?
„Það eru engin fyr-
irmæli um það í lögum.
Hitt er svo annað mál að ég tel eðli-
legt að handhafar forsetavalds haldi
forseta upplýstum um a.m.k. meiri-
háttar gjörðir sínar eftir því sem
ástæða er til,“ segir Eiríkur.
„Þetta leiðir hugann að því hvort
það sé æskileg skipan að handhafar
forsetavalds taki við valdi forseta í
hvert sinn sem hann fer af landinu.
Ég dreg í efa að slíkt sé nauðsynlegt
nú á dögum miðað við þær greiðu
samgöngur og þau greiðu fjarskipti
sem nú eru. Í því sambandi vísa ég til
athyglisverðra ummæla Bjarna heit-
ins Benediktssonar, fyrrum forsætis-
ráðherra og lagaprófessors, í þessa
veru í Tímariti lögfræðinga 1951, fyrir
meira en hálfri öld,“ segir Eiríkur.
Hann segist ekki kannast við að
nein sérstök venja hafi skapast um að
handhafar forsetavalds skuli halda
forseta upplýstum um embættisverk
sín. „En auðvitað eru það góðir
stjórnarhættir að menn haldi hver
öðrum upplýstum og þannig mun það
vera að forsætisráðherra og forseti
eiga reglulega fundi þar sem forsætis-
ráðherra skýrir forseta frá því sem
efst er á
tíma. Þ
sé venja
herrann
isstjórn
upplýst
Ör
óven
– Ef
synlegt
setaval
lýstum
fjarvera
þá svon
ventill“
verið sa
skipule
forseta
„Það er litið svo
verið slíkur örygg
fremst á mjög óve
t.d. ef upp kemur
úruhamfarir og er
stjórna landinu. Þ
sú staða að hlutve
veigameira en það
stöðu forsetans se
þjóðarinnar. Það e
inn getur synjað l
festingar sem Alþ
þykkt. Með því ge
hindrað að frumva
heldur er því þá sk
þjóðarinnar sem s
búðargildi lagann
neitað að standa a
arathöfn þar sem
leita staðfestingar
verður sú ákvörðu
má að í þessum þá
konar öryggisvent
okkar stjórnskipa
ekki beitt þessu v
gert ráð fyrir að h
við mjög óvenjule
Eiríkur.
Eiríkur Tómasson, lagaprófessor við Háskóla Ísland
Eiríkur
Tómasson
Efast um nauðsyn þess a
handhafar taki alltaf við
RÍKISRÁÐSFUNDURINN
Ólafur Ragnar Grímsson, forsetiÍslands, hefur gert efnislegarathugasemdir við, að hann hafi
ekki verið látinn vita um ríkisráðs-
fund, sem haldinn var á 100 ára af-
mæli Heimastjórnarinnar sl. sunnu-
dag. Hann hefur ennfremur lýst þeirri
skoðun, að þessi fundur megi ekki
skapa fordæmi fyrir því, að ríkisráðs-
fundir séu haldnir án vitundar for-
seta.
Um fyrra atriðið segir forsetinn í
samtali við Morgunblaðið í gær: „Ég
hafði ekki hugmynd um að það stæði
til að halda fund í ríkisráði og það
hafði aldrei verið á það minnzt, hvorki
við mig né skrifstofu forsetaembætt-
isins og ég vissi ekki af honum fyrr en
hann hafði verið haldinn.“
Um síðara atriðið segir forsetinn í
Morgunblaðinu í gær: „Ég tel að það
megi ekki verða fordæmi, að það séu
boðaðir skyndifundir í ríkisráði og
forsetinn ekki látinn vita af þeim …
Það ber ekki að halda fundi í ríkisráði
án forsetans, nema af mjög illri nauð-
syn eða mjög brýnt sé og gjörsamlega
sé óframkvæmanlegt að hafa sam-
band við forsetann.“
Hér er um einhvern misskilning
forsetans að ræða. Stjórnskipun ís-
lenzka lýðveldisins gerir ráð fyrir því,
að forseti geti verið staddur utan lög-
sögu íslenzka ríkisins og þá gegni aðr-
ir aðilar starfi hans. Þar er um að
ræða handhafa forsetavalds, þ.e. for-
sætisráðherra, forseta Alþingis og
forseta Hæstaréttar. Þessi skipan
hefur ríkt frá lýðveldisstofnun og er
bundin í stjórnarskrá.
Í 8. grein Stjórnarskrár lýðveldis-
ins Íslands nr. 33 frá 17. júní 1944 seg-
ir:
„Nú verður sæti forseta lýðveldis-
ins laust eða hann getur ekki gegnt
störfum um sinn vegna dvalar erlend-
is, sjúkleika eða af öðrum ástæðum og
skulu þá forsætisráðherra, forseti Al-
þingis og forseti Hæstaréttar fara
með forsetavald. Forseti Alþingis
stýrir fundum þeirra. Ef ágreiningur
er þeirra í milli ræður meirihluti.“
Í þessum orðum felst, að meðan for-
seti Íslands, hver sem hann er hverju
sinni, dvelur í öðru landi fer hann ekki
með það vald, sem forsetaembættinu
fylgir. M.ö.o. Ólafur Ragnar Gríms-
son fer ekki með vald forseta Íslands
þá daga, sem hann dvelur nú í Banda-
ríkjunum.
Ríkisráðsfund er ekki hægt að
halda án þess að forseti sitji fundinn. Í
16. gr. stjórnarskrárinnar segir:
„Forseti lýðveldisins og ráðherrar
skipa ríkisráð og hefur forseti þar for-
sæti …“ Í ljósi þess valds, sem hand-
höfum forsetavalds er falið í stjórn-
arskrá lýðveldisins, er alveg ljóst, að
þeir hafa fullt vald til að boða til rík-
isráðsfundar og stjórna honum. Þeir
eru staðgenglar forsetans og gegna
störfum hans í fjarveru hans. Þeir eru
sameiginlega eins konar ígildi forseta,
þegar hann kýs að hverfa til annarra
landa. Með því að efna til ríkisráðs-
fundar í fjarveru forseta er forseta-
embættinu sem slíku ekki misboðið á
nokkurn hátt. Handhafar forseta-
valds eru til staðar eins og vera ber.
Athugasemdir forseta um fordæmi
eiga því ekki við. Það mætti jafnvel
skilja orð Ólafs Ragnars Grímssonar
svo, að hann vilji gera minna úr hlut-
verki handhafa forsetavalds en
stjórnarskrá lýðveldisins gerir ráð
fyrir. Slíkur skilningur á 8. gr. stjórn-
arskrárinnar á sér enga stoð í veru-
leikanum. Á meðan handhafar for-
setavalds sitja og stjórna ríkisráðs-
fundum er verksvið forsetaembætt-
isins virt í einu og öllu.
Þá er spurning um upplýsinga-
skylduna. Bar að láta forseta vita um
ríkisráðsfundinn sl. sunnudag, þótt
hann væri í fríi? Í fyrsta lagi er ljóst,
að þegar ósk barst frá ríkisstjórn fyr-
ir helgi um ríkisráðsfund á sunnudag
var þeirri ósk beint til réttra aðila,
þ.e. handhafa forsetavalds, þar sem
forsetinn var í öðru landi. Það hefði
verið röng málsmeðferð í ljósi stjórn-
skipunar okkar með vísan til 8. gr.
stjórnarskrárinnar að beina þeirri ósk
til Ólafs Ragnars Grímssonar í
Bandaríkjunum. Það hefði ekki ein-
ungis verið röng málsmeðferð heldur
beinlínis óheimil. Hin rétta stjórn-
skipulega málsmeðferð var sú, að
beina þessari ósk til handhafa forseta-
valds. Það er svo spurning um sam-
skipti handhafa forsetavalds og for-
seta, þegar hann er staddur utan
lands, hvort handhafar forsetavalds
láta hann vita um slíka ósk. Þar koma
venjur og hefðir til sögunnar. Hefur
venjan verið sú, að láta forseta vita
fyrirfram um allar stjórnarathafnir,
sem handhafar forsetavalds fram-
kvæma í fjarveru hans? Í þeim efnum
er engin ástæða til að láta forseta vita
fyrirfram um ríkisráðsfund fremur en
aðrar stjórnarathafnir handhafa for-
setavalds. Hver hefur venjan verið í
þessum efnum? Því svaraði Halldór
Blöndal, forseti Alþingis og einn
þriggja handhafa forsetavalds, á
þennan veg í umræðum á Alþingi í
gær:
„Það hefur aldrei komið fyrir þann
tíma, sem ég hef verið forseti Alþingis
og ég hygg aldrei áður – ég hef spurzt
fyrir um það hjá öðrum handhöfum
forsetavalds – að þeir hafi séð ástæðu
til að hringja í forseta, sem er erlend-
is, eða hann séð ástæðu til að hringja í
þá til þess að tala um það, hvernig með
vald forseta sé farið. Það hefur aldrei
verið gert.“
Í ljósi þessara upplýsinga er erfitt
að skilja athugasemdir forseta um að
hann hafi ekki verið látinn vita um rík-
isráðsfund.
Þegar forseti lýðveldisins lýsir
þeirri skoðun að „það ber ekki að
halda fund í ríkisráði án forsetans
nema af mjög illri nauðsyn eða mjög
brýnt sé …“ er hann kominn út fyrir
öll skynsamleg mörk í túlkun stjórn-
arskrárinnar. Forsetinn má ekki
gleyma því, að í 8. greininni er sér-
staklega talað um, að hinir þrír hand-
hafar forsetavalds fari með „forseta-
vald“ í fjarveru hans.
Þegar á allt þetta er litið er ljóst, að
það er ekki hægt að finna nokkur efn-
isleg rök fyrir þeim sjónarmiðum, sem
forsetinn hefur sett fram. Þegar um
æðstu embætti ríkisins er að ræða
skiptir miklu, að nákvæmni sé gætt í
umfjöllun um þau og verksvið þeirra.
Þeirrar nákvæmni hefur forsetinn
ekki gætt í yfirlýsingum síðustu daga
og því miður á það sama við um suma
alþingismenn einnig.