Morgunblaðið - 03.03.2004, Side 32

Morgunblaðið - 03.03.2004, Side 32
MINNINGAR 32 MIÐVIKUDAGUR 3. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ Þ að er gömul spurning og ný, hvort hægt sé að kenna siðferði. Það er að segja, hvort eitthvert vit sé í að tala um „hagnýta siðfræði“. Oftast vaknar umræðan um þessa spurningu í fjölmiðlum þegar einhverjir bisnessmenn verða uppvísir að vafasömu at- hæfi, eða vísindamenn segjast hafa fundið aðferð til að gera eitthvað sem hljómar eins og beint úr smiðju doktors Frank- ensteins. „Þarf ekki að kenna þessum mönnum siðfræði?“ er þá spurt. Við fyrstu sýn virðist „hagnýt siðfræði“ vera þversögn – svona eins og „kvæntur piparsveinn“. Nánar tiltekið finnst manni eins og að sið- fræði hljóti að vera eitthvað sem einungis er bóklegt – og atvinnuheimspekingar fást við í fílabeinsturni akademíunnar. Almennt siðferði, aftur á móti, varðar það sem maður gerir og segir í venjulegum samskiptum við aðra, hugmyndir manns um rétt og rangt, gott og vont og svo framvegis. Og maður þarf ekki að fara í heimspekinám í háskóla til að vita muninn á réttu og röngu, góðu og vondu. Fyrr mætti nú vera. Ef „hagnýt siðfræði“ á að geta orðið eitthvað annað en huggu- legur en innihaldslaus frasi verð- ur hún að geta veitt manni ein- hverjar upplýsingar sem maður beinlínis getur notað í daglegu lífi sínu. Það verður að vera hægt að nota hana til einhverra verka, svona eins og maður getur notað bílinn sinn til að koma sjálfum sér og öðrum á milli staða. Og hvaða verk eru það sem maður gerir kröfu um að sið- fræðin nýtist í til að maður sé reiðubúinn að kalla hana hag- nýta? Jú, maður vill að hún veiti manni leiðsögn. Gefi svör. Maður vill geta gripið til hennar þegar maður þarf að ákveða sig með hvort eitthvað sem maður stend- ur frammi fyrir sé rétt eða rangt, svona eins og maður getur gripið til bílsins þegar maður þarf að komast frá einum stað til annars (ekki síst í vondu veðri). Hefðbundin siðfræði sem heimspekingar leggja stund á innan veggja háskólastofnana nú um stundir er ekki sú leiðsögn sem maður verður að gera kröfu um til að siðfræði geti talist hag- nýt, og því síður er hún fólgin í leit að svörum. Þvert á móti virð- ist manni hún að miklu leyti fyrst og fremst snúast um að finna sem ósvaranlegastar spurningar. Akademísk siðfræði (eða skóla- siðfræði, eins og væri íslenskara að nefna hana) er fólgin í því, að búa til hina ævintýralegustu rök- hnúta með því að nota uppdiktuð dæmi, allsendis burtséð frá því hvort um sé að ræða algeng sið- ferðisvandamál. Enda er tilgangurinn með þessum rökhnútum alls ekki sá, að auðvelda meðaljónum lífið. Tilgangurinn með þessari iðju heimspekinganna er að leggja steina í götu hátimbraðra kenn- inga sem kollegar þeirra hafa eytt ómældum tíma og erfiði í að smíða. Það er ekkert nytsamlegt við svona rökhnútasmíð – skátahnút- ar eru hagnýtir, rökhnútar ekki. Skólasiðfræðin er því fyrst og fremst fólgin í athugunum á því hvort hinar ýmsu siðfræðikenn- ingar (svo sem nytjakenning Johns Stuarts Mills, lögmáls- kenning Immanúels Kants, rétt- lætiskenning Johns Rawls eða frelsiskenning Roberts Nozicks) standast röklega. Heimspek- ingar taka gjarnan afstöðu með einni kenningu og gegn annarri (eða öðrum) og reyna að sýna fram á að „þeirra“ kenning haldi, en hinar hnjóti um einn eða ann- an rökhnútinn. Búið. Það sem aftur á móti er hægt að fá hagnýtt út úr siðfræðinni – og búa þannig til „hagnýta sið- fræði“ sem ekki er þversögn – er greining á helstu þáttum manns eigin siðferðis. Það er að segja, einskonar kortlagningu á því hvað manni finnst rétt og hvað rangt, hvað gott og hvað vont. Hvað manni finnst að gera eigi í einhverjum hversdagslegum að- stæðum. Þetta „siðferðiskort“ (hljómar ekki ósvipað og stjörnukort) verður vísast heldur glundroða- kennt og jafnvel fullt af mót- sögnum. Þannig er maður nú bara. En það mætti beinlínis nýta áðurnefndar siðfræðikenn- ingar heimspekinganna til að máta þær við þessi siðferðiskort til að sjá hvaða kenningu kortið manns líkist mest. Síðan myndi maður geta skoðað nánar þá kenningu sem kemst næst kort- inu manns og þannig reynt að finna út hvað líklegt sé að manni myndi finnast um algeng siðferð- isleg deilumál. Þannig væri hægt að grípa til kenningarinnar þegar þörf er á, ekki ósvipað og maður sest upp í bílinn sinn (eða á hjólið sitt) ef maður þarf að komast eitthvað. En maður yrði auðvitað að sjá sjálfur um að leita að svari í kenningunni við þeirri tilteknu spurningu sem um ræðir, rétt eins og maður verður sjálfur að sjá um að aka bílnum þá tilteknu leið sem maður þarf að komast. Hlutverk heimspekings sem leggur stund á svona hagnýta siðfræði væri því fyrst og fremst fólgið í greiningu og túlkun á fyr- irliggjandi gögnum – siðferðinu sem liggur til grundvallar svör- um við siðferðilegum spurn- ingum (annaðhvort einstaklinga eða stofnana, til dæmis þegar al- þingi setur lög) – og sið- fræðikenningunum sem eiga að verða forsenda siðferðiskortsins. Þarna væri því um að ræða lýsandi heimspeki fremur en leiðandi, sem einnig er andstætt skólaheimspeki samtímans, því hún leitast við að vera leiðandi (normatív) með því að smíða kenningar. Heimspekingurinn myndi því ekki með fræðum sín- um segja manni hvað er rétt og hvað er rangt, eins og stundum er vænst af honum, en engu að síður geta veitt manni hagnýtar upplýsingar. Siðferðis- kort Það sem aftur á móti er hægt að fá hag- nýtt út úr siðfræðinni – og búa þannig til „hagnýta siðfræði“ sem ekki er þver- sögn – er einskonar kortlagning á því hvað manni finnst rétt og hvað rangt. VIÐHORF Eftir Kristján G. Arngrímsson kga@mbl.is „Það má segja, að það hafi verið mitt fyrsta baráttumál í líf- inu að vera tekin gild, enda þótt ég væri stelpa.“ (Svava Jakobsdóttir í viðtali 1974.) Það er erfitt að tímasetja hvenær fyrstu öldur kvennahreyfingarinnar nýju tóku að leika um strendur Ís- lands. Var það með þýðingu Soffíu Guðmundsdóttur á köflum úr bylt- ingarriti Betty Friedan eða voru það smásögur Svövu Jakobsdóttur sem birtust í bókunum 12 konur (1965) og Veisla undir grjótvegg (1967) sem boðuðu það sem koma skyldi. Svo mikið er víst að sögur Svövu vöktu mikla athygli. Þar lýsti hún gjarnan konum sem voru inni- lokaðar í borgaralegum heimi tak- markalausrar efnishyggju, án tak- marks og tilgangs, konum sem stundum fórnuðu sér í bókstaflegri merkingu fyrir mann og börn með því að skera úr sér hjartað. Það er þó ekki rithöfundurinn Svava sem ég ætla að kveðja hér heldur bar- áttukonan sem sat á Alþingi í tæpan áratug. Þar gerðist hún einn öfl- ugasti málsvari baráttumála kvenna á tímum rauðsokka og harðra deilna um stöðu og réttindi kvenna. Eins og tilvitnunin hér að ofan sýnir hafði Svava lengi hugsað sitt en hún hafði líka búið í Svíþjóð og þar var umræðan um stöðu kvenna komin vel á veg þegar fyrstu sögur Svövu komu út. Svava var kjörin á þing 1971 fyrir Alþýðubandalagið og varð ein þriggja kvenna á þingi. Fyrr um veturinn hafði hún verið í sviðsljós- inu eftir að leikrit hennar Hvað er í blýhólknum? vakti mikla athygli og umræður en það fjallaði einmitt um stöðu kvenna. Fyrsta þingmál Svövu var um stofnun Jafnlauna- ráðs sem átti að hafa það hlutverk að tryggja jöfn laun karla og kvenna. Þar með sló hún tóninn, hún ætlaði að beita sér fyrir mál- efnum kvenna. Frumvarp hennar var samþykkt og var forveri jafn- réttislaga og Jafnréttisráðs sem stofnað var 1976. Svava segir í blaðaviðtali að hún hafi orðið að berjast fyrir fjármagni fyrir Jafn- réttisráð svo að það fengi starfs- mann og skrifstofu, því þingmönn- um hafi þótt jafnréttið ágætt, það mátti bara ekki kosta neitt. Feministum þessa tíma voru mál- efni útivinnandi kvenna hugleikin og sést það vel í málflutningi Svövu. Fyrir utan að leita leiða til að binda enda á hið eilífa launamisrétti var hún var ötul baráttukona fyrir upp- byggingu leikskóla og var vel ljóst hve mörgum foreldrum gekk illa að koma vinnu og fjölskyldulífi heim og saman vegna skorts á dagvistun. Í hennar augum var það forsenda fyr- ir sjálfstæði kvenna að boðið væri upp á góða félagslega þjónustu. Svava vann að nýjum grunnskóla- lögum 1974 og vildi sjá miklu meiri valddreifingu og lýðræði í skólum Reykjavíkur þar sem setja átti fjölda skóla undir eina fræðslu- nefnd. Á árunum 1973–1975 urðu geysi- harðar deilur um frjálsar fóstureyð- ingar sem voru eitt af meginbar- áttumálum kvennahreyfingarinnar upp úr 1970. Löggjöfin var forn og töluvert um ferðir kvenna til ann- arra landa í fóstureyðingu. Svava talaði fyrir sjálfsákvörðunarrétti kvenna og flutti frábæra ræðu þar sem hún rakti aldagömul viðhorf til kvenna allt frá gyðingum og Grikkj- um til þeirra lækna og þingmanna SVAVA JAKOBSDÓTTIR ✝ Svava Jakobs-dóttir, rithöfund- ur og fyrrv. alþing- ismaður, fæddist 4. október 1930. Hún lést á Landspítalan- um – háskólasjúkra- húsi í Fossvogi 21. febrúar síðastliðinn og fór útför hennar fram frá Hallgríms- kirkju í Reykjavík 1. mars. sem töldu sig hafa meiri rétt en konur til að ákveða hvað væri þeim fyrir bestu. Svava var ein þeirra kvenna sem stigu á svið á Lækjartorgi á kvennafrídaginn 24. okt. 1975 en þar hvöttu þáverandi þingkonur til aukinnar stjórn- málaþátttöku kvenna. Af öðrum málum má nefna ógn kjarnorku- vopna en barátta gegn þeim var Svövu ofar- lega í huga eins og leikrit hennar Lokaæfing ber vott um. Það voru þó jafnréttismálin sem hún sinnti hvað lengst, síðast í jafnréttisnefnd Norðurlandaráðs. Ég átti þess kost að vinna með Svövu en hún var svo sannarlega bandamaður okkar rauðsokka. Hún leitaði til okkar og við til hennar. Ég kunni líka að meta hve vel hún skildi það sem við vorum að gera með kvennaframboðum og kvenna- listum á níunda áratugnum en eins og henni var tamt sá hún þessa að- gerð kvenna í víðu samhengi og sagði í viðtali að ef menn vildu forð- ast slíkar aðgerðir yrðu þeir bara að standa sig í að koma á jafnrétti kynjanna og tryggja eðlilegan hlut kvenna. Ég vil að lokum þakka Svövu fyr- ir hennar mikla og mikilvæga fram- lag til kvennabaráttunnar. Vonandi gefst tækifæri síðar til að sýna henni þann sóma sem henni ber sem baráttukonu. Kristín Ástgeirsdóttir. Svava Jakobsdóttir rithöfundur sýndi Vinstrihreyfingunni – grænu framboði mikinn heiður þegar hún tók boði um að setjast í heiðurssæti á lista flokksins í Reykjavíkurkjör- dæmi suður fyrir seinustu alþing- iskosningar. Þá var að sönnu langt um liðið frá því að Svava hafði haft afskipti af stjórnmálum, en hún sat á Alþingi fyrir Alþýðubandalagið 1971–1979. Eigi að síður þótti vinstrigrænum í Reykjavík fáir betri fulltrúar þeirra hugsjóna sem mótað hafa starf flokksins frá upp- hafi. Pólitísk lífssýn Svövu mótaðist alla tíð af virðingu fyrir vistkerfinu og andófi gegn blindri heimsvalda- stefnu og ofsóknarbrjálæði kalda stríðsins. Kvenfrelsishugsjónir Svövu mótuðu störf hennar á Al- þingi, þar sem hún var fyrsti flutn- ingsmaður frumvarps til laga um jafnlaunaráð árið 1973. Lífssýn hennar mótaði einnig skáldsögur, smásögur og leikrit hennar. Þessi ritverk fanga tíðarandann betur en flestar aðrar bókmenntir 20. aldar, þótt í þeim felist einnig sígildar hugmyndir um manninn og um- hverfi hans. Við vottum fjölskyldu Svövu dýpstu samúð. Stjórn Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs í Reykjavík. Það var haustkvöld árið 1967 að ég sá Svövu Jakobsdóttur í fyrsta sinn. Það var á samkomu stúdenta og hún las upp Sögu handa börnum, smásögu sem birtist sama haust í Veizlu undir grjótvegg. Þar segir frá nafnlausri húsmóður sem fórnar sér fyrir börnin sín en uppsker að- eins vanþakklæti. Til að túlka hlut- skipti móðurinnar raungerir Svava tákn, lætur börnin skera heilann, tákn vitsmunanna, úr móðurinni og hann verður skrautmunur á hillu á heimilinu. Á þessum tíma voru hlutverk kynjanna enn í föstum skorðun en með sögum sínum afhjúpaði Svava raunveruleikann. Hún krufði sam- félagið eins og færasti skurðlæknir. Ekki get ég lýst því sem gerðist í huga mér á þessu haustkvöldi er ég hlýddi á sögu Svövu en ég veit að ég fór ekki sú sama af þeim fundi. Konur í rithöfundastétt voru fáar á þessum tíma og nutu ekki mikillar virðingar. Aðeins ein skáldkona, Hulda, hafði hlotið sess í íslenskri bókmenntasögu. Svava Jakobsdóttir hafði hlotið meiri og fjölþættari menntun en flestar konur á þeim tíma. Hún hafði lokið háskólaprófi í enskum og amerískum bókmenntum frá virtum kvennaháskóla í Bandaríkjunum, Smith College. Margar bandarískar forystukonur hafa gengið í þann há- skóla og má nefna Betty Friedan, móður bandarísku kvennahreyfing- arinnar, og Hillary Rodhan Clinton. Þá hafði Svava lesið miðaldabók- menntir í Oxford og samtímabók- menntir í Uppsölum. Þannig hafði hún kynnst straumum og stefnum samtímans bæði í Bandaríkjunum og Evrópu. Sem barn hafði hún einnig búið um skeið með fjölskyldu sinni í Kanada og sagði að hún hefði þurft að læra málið að nýju þegar fjölskyldan sneri heim. Orðin voru Svövu stöðug uppspretta umhugs- unar. Hún vissi að bókmenntahefðin var mótuð af karlmönnum og hún yrði að umgangast orðin með varúð og gagnrýni. Hún skoðaði þau eins og steina sem nægir ekki að horfa á heldur þarf að taka upp og sjá hvað leynist undir. Annað verk frá árdögum nýju kvennahreyfingarinnar eftir Svövu er mér einkar minnisstætt og gerði mig að baráttukonu fyrir auknum réttindum kvenna. Það var leikritið Hvað er í blýhólknum? sem hún skrifaði fyrir leikhópinn Grímu 1970. Þar var brugðið upp svip- myndum úr samfélaginu og vísað í reglugerðir og kennslubækur sem afhjúpuðu ólíka stöðu kynjanna og misréttið gagnvart konum. Þar heyrðust fyrst hin fleygu orð ,,Það er erfitt að vera móðir og mann- eskja“ og þar var sagan af húsmóð- urinni sem bakaði dýra tertu. „,,Hvað kostar þessi terta?“ spurði hann. ,,Heilt líf,“ svaraði hún.“ En kannski var sterkasta svipmyndin af manninum sem hafði misst kon- una sína og þurfti að sanna að hann hefði orðið fyrir fjárhagslegu tjóni við lát hennar! Þar var vísað í reglu- gerð. Hvað er í blýhólknum? hefur lík- lega átt mestan þátt í því að Svava Jakobsdóttir fór á þing 1971 fyrir Alþýðubandalagið. Af verkum henn- ar þar vil ég geta tveggja sem urðu jafnréttisbaráttunni mikil lyftistöng, lög um þátttöku ríkisins í uppbygg- ingu og rekstri dagvistarheimila og jafnlaunaráð sem varð undanfari jafnréttisráðs. Gunnlaðar saga er án efa metn- aðarfyllsta verk Svövu Jakobsdótt- ur. Hún kom út árið 1987. Þetta er flókið og margslungið verk. Þar túlkar hún upp á nýtt erindi í Háva- málum um Gunnlöðu og hinn dýra mjöð og færist mikið í fang. ,,Gunn- löð mér um gaf/gullnum stóli á /drykk ins dýra mjaða.“ Svava ritaði fræðilega ritgerð í Skírni ári síðar um heimildir sínar og hugmynda- vinnu að þeirri miklu sögu, sem ger- ist í nútímanum og á forsögulegum tíma. Svava er eini fræðimaðurinn sem mér er kunnugt um sem hefur dregið túlkun Snorra Sturlusonar um skáldamjöðinn í efa. Það lýsir skarpri og gagnrýnni hugsun sem tekur ekkert sem gefið, ekki einu sinni túlkun mesta sagnaritara Norðurlanda. Svava Jakobsdóttir varð fyrir- mynd þeirra skáldkvenna sem á eft- ir fylgdu. Um þátt hennar kemst Vigdís Grímsdóttir rithöfundur svo að orði: ,,Hún var mentor allra ís- lenskra skáldkvenna. Ég held að við höfum meira og minna allar sótt til hennar svo miklu meira en við get- um nokkru sinni þakkað henni.“ Svava var meðalkona á hæð, með jarpt hár. Framkoma hennar var fáguð og klæðnaður settlegur. Henni lá ekki hátt rómur. Mér fannst hún alltaf frekar veikluleg í útliti. En styrkur hennar lá á and- lega sviðinu. Hún var menntakona, fyrsta konan í rithöfundastétt hér á landi sem hafði háskólapróf. Hún kom fram sem fullskapaður höfund- ur þegar nýir tímar voru í sjónmáli og átti stóran þátt í mótun þeirra. Ég votta eiginmanni Svövu, Jóni Hnefli Aðalsteinssyni, syni þeirra og fjölskyldu djúpa samúð. Gerður Steinþórsdóttir.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.