Pressan - 02.07.1992, Blaðsíða 42

2
FIMMTUDAGUR PRESSAN 2. JÚLÍ 1992
ISLAND
\'j£cwfct
LÖ6MÁL
FERÐAMANN5INS
1. Göngum jafn vel frá áningarstað
og við komum að honum.
2. Hendum ekki rusli á víðavangi.
3. Spillum ekki vatni.
4. Sköðum ekki gróður og dýralíf.
5. Skemmum ekki sérstæðar jarðmyndanir
6. Förum varlega með eld.
7. Forðumst akstur utan vega.
8. Fylgjum merktum göngustígum,
þar sem þess er óskað.
9. Virðum friðlýsingarreglur
og tilmæli gæslumanna.
10. Hirðum vel eignir okkar og umhverfi,
svo ánægja og sómi sé að.
'mm
HVERNIG
LANPIÐ VARÐ
TIL
Þegar ferðast er um ísland, um hrika-
leg fjalllendi, grösugar sléttur, eyðis-
anda, mosavaxin hraun, búsældarlega
dali, yfir kolgráar jökulár eða hjalandi
ijallalæk, um jökla og öræfi, er ekki
óeðlilegt að sú spuming leiti á mann
hvemig þetta hafi nú allt saman orðið
til.
ísland varð til fyrir um tuttugu millj-
ónum ára þegar hvert berglagið af öðru
hlóðst upp í miklum eldgosum sem
spýttust upp um spmngu á jarðarkúl-
unni sem nefnd er Atlantshafssprung-
an. Spmngan myndaðist við svonefnt
landrek, þegar jarðskorpan klofnaði og
löndin sem vom á miðju því svæði sem
nú er Atlantshaf rak til austurs og vest-
urs beggja vegna spmngunnar. Island
varð því til á Atlantshafssprungunni
miðri, sem liggur þvert yfir ísland, frá
norðaustri til suðvesturs og er einna
bersýnilegust í þjóðgarðinum á Þing-
völlum, þar sem heljaröflin togast á til
austurs og vesturs. Öll sléttan á milli
Almannagjár og Hrafnagjár sígur neðar
og neðar og er sýnileg sönnun svo-
nefndrar landrekskenningar.
FJÖLLIN MYNDAST
Allra íyrstu eldgosin mynduðu bas-
altstall úr hraunlögum. Það er hinn eig-
inlegi berggmnnur Islands og er hann
sem næst tíu kílómetrar að þykkt.
Á seinni hluta ísaldar, fyrir 700 þús-
und árum, hvarf Island undir jökul-
breiðu. Undir ísnum gaus hvað eftir
annað. Fjöllin sem urðu til undir köldu
jökulfarginu em mynduð úr gosösku og
brotabergi sem kallast móberg. Móberg
er fremur mjúkt gijót, auðugt af brún-
leitu hýdratgleri, og skóp hin blæ-
brigðaríku og tignarlegu fjöll sem blasa
við augum hvert sem litið er.
Þegar jökullinn hörfaði í lok síðustu
ísaldar, fyrir tíu þúsund árum, kom loks
í ljós nokkum veginn það ísland sem
við höfum fyrir augunum nú á dögum.
En landmótunin hefur aldrei stöðvast.
Því sem næst einn tíundi hluti lands-
ins er hulinn hrauni sem mnnið hefur
úr fleiri en 200 virkum eldstöðvum á
nútfma, samkvæmt jarðfræðilegri
greiningu, það er eftir lok ísaldar. Hluú
íshellunnar hefur orðið eftir og myndar
jökla og íshettur sem þekja annan tí-
unda hluta landsins. Þar á meðal er
Vatnajökull, stærsú jökull Evrópu.
Vitað er um að minnsta kosti þijáúu
virkar eldstöðvar á íslandi síðan landið
var numið fyrir 1100 árunt. Margar
þeirra hafa gosið hvað eftir annað.
Hekla, sem á miðöldum var fræg um
alla Evrópu sem einn innganga vítis,
hefur gosið sautján sinnum, sfðast í
janúar 1991.
LANDNÁM
ÍSLANDS
ULTIMA THULE
Island byggðist ekki fyrr en í lok ní-
undu aldar. Heimildir um landið fyrir
þann tíma em ákaflega takmarkaðar.
Vitað er þó að í fomöld höfðu menn
a.m.k. hugmynd um að landið væri úl.
Grískur siglingagarpur, Pýþeas að
nafni, virðist hafa haldið til Bretlands
og e.t.v. Hjaltlandseyja í kringum 330
fyrir Krist. Þar frétú hann af eyju sem
sögð var vera sex daga sigling í norður-
átt. Þessa eyju kallaði hann Thule eða
Ultima Thule — landið á heimsenda.
Ekki er ljóst hvort Pýþeas átti við ís-
land eða norðurhémð Noregs en nafhið
hefur síðan loðað við landið.
Á íslandi hafa fundist rómverskir
peningar frá 270-305 eftir Krist en
ólíklegt þykir að þeir bendi til ferða
Rómveija hér um slóðir á þeim tíma.
Nafnið Thule var notað á miðöldum
um Island af fræðimönnum. Beda
prestur á Bretlandi, sem uppi var
snemma á áttundu öld, vék oftar en
einu sinni að Thule í ritum sínum og ís-
lenskir sagnaritarar vitnuðu óhikað til
hans. Árið 825 skrifaði írskur prestur
við hirð Karlamagnúsar landfræðirit-
gerð þar sem hann sagði ffá því að fyrir
þrjátíu árum hefðu klerkar dvalist á
þessari eyju frá febrúar fram í ágúst.
Munkamir virðast ekki hafa sest að hér
á landi heldur haft hér skamma við-
dvöl. Og þegar Iandnám víkinga hófst
tóku þeir saman föggur sínar og héldu
sína leið. Enn hafa ekki fundist fom-
leifar á íslandi sem gefa úl kynna að
hér hafi verið föst búseta fyrir komu
norrænna manna.
Landnám norrænna manna hófst á
síðari hluta níundu aldar eftir að hin
svonefnda víkingaöld hófst
(800-1050). Venja er að telja Ingólf
Arnarson fyrsta landnámsmanninn,
hvort sem hann var til í raunvemleikan-
um eða ekki, en hann á að hafa byggt
sér bú í Reykjavflc árið 874. Nokkmm
ámm áður hafði Hrafna-Flóki reynt að
setjast hér að en sneri heim aftur. Hann
gaf landinu hið kuldalega nafn sem tók
við af Thule — ísland. I kjölfar Ingólfs
sigldi mikill straumur innflytjenda.
Flesúr komu frá vesturhluta Noregs en
nokkrir frá víkingabyggðum á Bret-
landseyjum, einkum Hjaltlandi, Orkn-
eyjum og írlandi.
Orsakimar fyrir þessum flutningum
eru flóknar. Á Norðurlöndum var
valdabarátta mikil á þessum tíma —
Haraldur hárfagri var að bijóta Noreg
undir sig — en einnig skipta máli
fólksfjölgun og landþrengsli í fram-
haldi af henni, vaxandi verslun og
tæknikunnátta — sérstaklega í skipa-
smíðum.
Fyrstu landnámsmennirnir komu í
litlum fjölskylduhópum til landsins og
sigldu á fremur smáum flutningaskip-
um, knörrum, sem þó gátu flutt nægi-
lega mikið af búfénaði til að hægt væri
að hefja búskap — sauðfé, nautgripi,
svín, hesta, geitur og gæsir.
Landnámsmennimir komu að grónu
landi þar sem skógur óx upp í fimm
hundruð metra hæð yfir sjávarmáli.
Hann eyddist hins vegar vegna ágangs
búfjár og skógarhöggs. Þeir sem komu
fyrstir námu stór landsvæði. Ingólfur
Amarson er t.d. sagður hafa eignað sér
allt suðvesturhom landsins.
Landnámsöld er yfirleitt talin hafa
staðið frá 874 til 930. Við lok þess
tímabils er lfldegt að landið hafi verið
orðið býsna mannmargt þótt ekki sé
hægt að segja til um það með vissu.
Menn telja þó að mannfjöldinn hafi
verið milli 25.000 og 40.000 manns.
Nokkru eftir að landnám hófst var
komið á þingum hér og þar um landið
úl að setja niður deilur. Þessi þing vom
dómþing fremur en löggjafarþing og af
þeim sökum var nauðsynlegt að setja
lög sem giltu um landið allt. Því var
það að íslendingar stofnuðu löggjafar-
þing á Þingvöllum árið 930 — Alþing.
Norsk lög vom fyrirmynd, nema hvað
ekki var gert ráð fyrir þjóðhöfðingja.
Þetta var einstök úlraun á miðöldum og
entist í rúmlega þijár aldir — fram að
Gamla sáttmála 1262.
33 KÍLÓMETRARÁMANN AF
ÞJÓÐVECUM
Þjóðvegir landsins em ríflega 8400
kílómetrar að lengd. Ef þeim væri skipt
bróðurlega milli landsmanna kæmu um
33 metrar í hlut hvers og eins. Bundið
slitlag er á um 2300 kílómetrum eða
rúmum fjórðungi. Ráðgert er að tvö-
falda bundið slitlag á næstu tíu ámm
eða svo.