Morgunblaðið - 06.07.2004, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG ER andsnúinn því að setja
nokkur lög um atkvæðagreiðsluna
sem nú stendur fyrir dyrum. Hún
snýst ekki um mikils háttar mál.
Ákvörðun sem varðar
framtíð lýðræðisins á
ekki að taka í skugga
þess. Þingmenn þurfa
á hinn bóginn að setja
lög um framtíð-
aratkvæðagreiðslur.
Það er fulltrúalýðræðið
sjálft sem er í hættu og
við því þarf að bregð-
ast. Það hefur aldrei
verið hugsunin að
stjórnarandstaða
ásamt forsetanum hafi
neitunarvald gagnvart
Alþingi. Eins og staðan
er, þá er Ólafur Gríms-
son ótvíræður foringi
Samfylkingarinnar.
Hann getur alltaf átt
vísan stuðning eins af
hverjum þremur kjós-
endum. Það þarf að
búa svo um hnútana að grundvelli
stjórnskipunarinnar verði ekki rask-
að. Til að sagt verði að afstaða ,,allra
kosningabærra manna í landinu“,
sem ég held að sé einstakt orðalag,
liggi fyrir, hlýtur a.m.k. helmingur
þeirra að hafa synjað lögum sam-
þykkis sem samþykkt hafa verið af
löggjafarsamkundunni; svo einfalt
er það.
Prófessor nokkur hefur komið
fram á sjónarsviðið eftir alllanga
dvöl að tjaldabaki, sem var að von-
um, og telur sig allfróðan um túlkun
laga. Hann hefur mest fengist við
lestur og skriftir á sviði refsiréttar
gegnum tíðina og ekki alveg allt
skemmtilestur sem hann hefur látið
á blað. Kennarinn hefur tvisvar sent
frá sér úrlausn þar sem raunveru-
leikinn var til umfjöllunar svo að
sögur fari af. Hafskipssaksóknarinn
er sem sé aðallega frægur af eða öllu
heldur alræmdur af ákæru sinni í
Hafskipsmálinu og reyndi svo löngu
síðar endurkomu, nú í ráðgjafa-
hlutverki, til að reyna
að fá byggingarleyfi
Ráðhússins fellt úr
gildi. Fjölmiðlum, líkt
og öðrum, er valt að
treysta honum, er ég
hræddur um.
Raunar er klaufalegt
að hafa ekki þegar sett
lög um framkvæmd
þjóðaratkvæða-
greiðslna. Það var líkt
og að skilja barn eftir
eitt í herbergi með
nammiskálina að hafa
synjunarákvæði stjórn-
arskrárinnar opið í all-
ar áttir með þennan
forseta sem er eins og
hann er. Ólafur stóðst
ekki mátið og fékk sér
einn mola þegar freist-
ingin bar hann ofurliði.
Hindrunin hefur lækkað og með
sykurbragðið í munninum á hann
eftir að fá sér annan mola og svo
annan …
Um þetta mál eiga allir að geta
sammælst. Héðan í frá verður for-
setakjör flokkspólitískt. Vinstri-
menn geta ekki, líkt og Ólafur, átt
vísan stuðning stórs hluta sjálfstæð-
ismanna næst þegar skipt verður um
forseta. Þá gæti hægrimaður hlotið
brautargengi. Varla vill Samfylk-
ingin að þá hafi nýr forseti raun-
verulegt neitunarvald, ásamt minni-
hluta atkvæðisbærra manna, við
nýjum skattalögum, svo að dæmi sé
tekið.
Þjóðaratkvæða-
greiðslur og þátttaka
Einar S. Hálfdánarson fjallar
um þjóðaratkvæðagreiðslur
’Héðan í fráverður forseta-
kjör flokks-
pólitískt.‘
Einar S. Hálfdánarson
Höfundur er héraðsdómslögmaður.
Í VESTRÆNA heiminum virðast
flestir sammála því að hagkvæmast
og mannúðlegast fyrir alþjóð sé að
búa við lýðræði. Lýðræðisskipulagið
er þó ekki gallalaust með öllu og nær
t.d. ekki að tryggja öllum jafnrétti.
Dæmi um misrétti í lýðræðisþjóð-
félagi er t.d. skattbyrði láglauna-
stétta á Íslandi. Í þessum hópi eru
ungt láglaunafólk, öryrkjar, um 20%
eldri borgarar og atvinnuleysingjar.
Þó að skattprósentan hafi lækkað
nokkuð frá 1990 þá greiðir t.d. sá er
hefur 100.000 kr. í mánaðartekjur
11,1% af tekjum sínum í skatt árið
2004 en greiddi 5,5% árið 1990 af
samsvarandi mánaðartekjum. Skatt-
byrði hans hefur því aukist verulega.
Orsök þessara óheppilegu breytinga
er að hann þarf að greiða skatta af
stærri hluta tekna sinna en áður
vegna þess að skattleysismörkin
hafa lækkað að raungildi.
Stjórnvöld freista þess að fela
þetta óréttlæti með gleiðum fyr-
irsögnum um að skattprósentan hafi
lækkað og þar af leiðandi greiði fólk
minna í skatt en áður. Ráðamenn
virðast hafa fjarlægst almenning, ef
þeir telja að almenningur taki þess-
ar staðhæfingar trúanlegar. Vita-
skuld veit almenningur að lækkun
skattprósentu hefur lítil eða nær
engin áhrif, ef skattleysismörk
hækka ekki að raungildi. Skattleys-
ismörk ber að hækka. Barátta fyrir
lausn á þessu máli ætti að sameina
ungt og aldrað láglaunafólk
Lýðræði án
jafnréttis fyrir
unga og aldraða
Ólafur Ólafsson, Pétur
Guðmundsson og Einar
Árnason fjalla um skattbyrði
láglaunastétta
Pétur Guðmundsson
’Ráðamenn virðast hafafjarlægst almenning.‘
Ólafur er fyrrverandi landlæknir,
Pétur er verkfræðingur og
Einar er hagfræðingur.
Ólafur Ólafsson Einar Árnason
Í UMRÆÐUM um orkumál skýt-
ur oft upp kollinum sú söguskoðun að
Reykjavíkurborg, ríki og Akureyr-
arbær hafi þegið Laxárvirkjun og
Írafossvirkjun í Soginu að gjöf í
tengslum við Marshall-aðstoð Banda-
ríkjastjórnar. Hefur
túlkun þessi oftsinnis
ratað inn í sali Alþing-
is, þar sem þingmenn
jafnt stjórnar sem
stjórnarandstöðu hafa
haldið henni á lofti.
Sitthvað er við þær
staðhæfingar að at-
huga.
Um þátttöku Íslend-
inga í Marshall-
aðstoðinni hefur margt
verið ritað. Ísland var
eitt sextán ríkja sem
tóku þátt í aðstoðinni,
þrátt fyrir þá sérstöðu sína að hafa
fremur hagnast á heimsstyrjöldinni
en hitt. Miklar fjárfestingar í stríðs-
lok og erfiðar markaðsaðstæður er-
lendis urðu til þess að gjaldeyrisinn-
stæður bankanna brunnu upp á
undraskjótum tíma. Íslendingar
reyndust harðir samningamenn,
enda fékk engin önnur þjóð jafnhátt
framlag ef tekið er mið af mannfjölda.
Langstærsti hluti fjárins var styrkir,
en innan við fimmtungur var lánsfé.
Marshall-aðstoðin var nýtt til ým-
issa hluta. Þar sem gjaldeyrisstaða
þjóðarbúsins var afleit og gengi krón-
unnar óraunhæft, fór hluti hennar í
að fjármagna innflutning á neyslu-
vöru. Fjárfest var í sjávarútvegi,
landbúnaði og iðnaði. Veigamestu
fjárfestingarnar voru þó á sviði virkj-
anamála og stóriðju. Þar var um að
ræða Laxárvirkjun, Írafossvirkjun í
Sogi og Áburðarverksmiðjuna í Gufu-
nesi.
Lán en ekki styrkur
Þvert á það sem margir virðast halda,
runnu peningar úr Marshall-
aðstoðinni ekki beint í sjóði Laxár- og
Sogsvirkjunar. Framlög Bandaríkja-
stjórnar runnu í sérstakan sjóð, Mót-
virðissjóð. Úr þessum sjóði fengu
stjórnir virkjananna og Áburð-
arverksmiðjunnar lán og endur-
greiddu þau aftur til Framkvæmda-
bankans sem stofnaður var árið 1953.
Sömu sögu má segja um innflytj-
endur sem fluttu inn rekstrar- og
neysluvörur fyrir Marshall-fé. Fram-
kvæmdabankinn varð
með tímanum und-
irstaða íslenska sjóða-
kerfisins, eftir ýmsar
endurskipulagningar og
nafnabreytingar og
rann að miklu leyti inn í
Byggðastofnun
Af þessu má ljóst vera
að Reykjavíkurbær fékk
Írafossvirkjun ekki að
gjöf. Eftir stendur þá sú
spurning hvort láns-
kjörin hafi verið óvenju-
lega hagstæð? Ekki var
stjórn Sogsvirkjunar
þeirrar skoðunar og fór þess á leit við
Eystein Jónsson fjármálaráðherra að
vextirnir yrðu ekki hærri en 4% og
lánstími 25 ár hið minnsta. Ráðherra
hafnaði þeirri beiðni og taldi 5,5%
vexti til 20 ára sanngjarna og raunar
hagstæðari en á öðrum innlendum
skuldabréfum.
Urðu þau lánskjör niðurstaðan
Árið 1997 vann sagnfræðingurinn
Sumarliði R. Ísleifsson skýrslu fyrir
Rafmagnsveitu Reykjavíkur um fjár-
mögnun Írafossvirkjunar og er hún
meginheimild greinar þessarar. Þar
kemst Sumarliði að þeirri niðurstöðu
að Mótvirðissjóðslánin hafi að sönnu
verið Reykjavíkurbæ hagstæð. Ekki
endilega vegna lánstíma og vaxta-
kjara, heldur vegna þess að þannig
hafi mátt fjármagna virkjunina með
innlendum lánum. (Fjármögnun
virkjunarinnar var þannig háttað að
um það bil 60% voru lán í íslenskum
krónum frá Mótvirðissjóði, rétt um
30% voru í erlendum gjaldmiðlum en
afgangurinn var innlend skamm-
tímalán og framlag bæjarsjóðs.) Er-
lendir lánardrottnar voru vand-
fundnir og gengisbreytingar næstu
áratugina hefðu haft í för með sér
stóraukinn kostnað.
Var Marshall-aðstoðin
forsenda?
Erfitt er að svara því hvort Marshall-
aðstoðin hafi verið forsenda Írafoss-
virkjunar. Valur Ingimundarson
sagnfræðingur hefur t.a.m. komist að
þeirri niðurstöðu að án hennar hefði
margra ára töf orðið á fram-
kvæmdum. Þá má telja hverfandi lík-
ur á að Áburðarverksmiðjan hefði
orðið að veruleika án aðstoðarinnar,
sem hefði haft mikil áhrif á rekstr-
argrundvöll Írafossvirkjunar, enda
verksmiðjan afar orkufrek.
Á hitt ber að líta, að stjórnendur
Reykjavíkurbæjar höfðu áður lent í
að afla lánsfjár til raforku- og hita-
veituframkvæmda við erfiðar að-
stæður. Þar hafði oft náðst betri ár-
angur en vonir stóðu til, meðal
annars með því að semja um lánin við
viðskiptabanka þeirra verktakafyr-
irtækja sem vinna áttu verkið. Þá er
vert að geta þess að Steingrímur
Jónsson rafmagnsstjóri taldi að unnt
hefði verið að finna fjármagn erlendis
eftir hefðbundnum leiðum, líkt og
gert var við byggingu Ljósafossvirkj-
unar og síðar stækkun hennar.
Mótvirðissjóðslánin voru vissulega
hagstæð, en þau voru fráleitt beinir
styrkir eða gjafir. Ófyrirsjáanlegar
ytri aðstæður, einkum gengi íslensku
krónunnar, gerðu lánin síðar enn
hagstæðari samanborið við það ef um
erlend lán hefði verið að ræða.
Virkjanir og Marshall-fé
Stefán Pálsson fjallar um
virkjanir og Marshall-aðstoð
Stefán Pálsson
’Ófyrirsjáanlegar ytriaðstæður, einkum gengi
íslensku krónunnar,
gerðu lánin síðar enn
hagstæðari samanborið
við það ef um erlend lán
hefði verið að ræða.‘
Höfundur er sagnfræðingur og starf-
ar hjá Orkuveitu Reykjavíkur.
MIG LANGAR að koma að hug-
mynd til lausnar aðsteðjandi vanda
sem ekki virðist auðleystur.
Hvernig væri að horfa til fram-
tíðar og semja lög um þjóð-
aratkvæðagreiðslur og þá jafnvel
taka á málum eins og hugsanlegri
inngöngu í Efnahags-
bandalagið. Krefjast
þar verulegs hluta,
jafnvel meirihluta, at-
kvæðisbærra manna.
Láta þessa atkvæða-
greiðslu fara fram með
sem fæstum skilyrðum.
Alltaf er hægt að setja
önnur lög um fjölmiðla
síðar sem gætu þá jafn-
vel tekið á fleiri vanda-
málum jafnvel hugs-
anlegri misnotkun
ríkisfjölmiðla (eins og á
Spáni) áður en vand-
ræðin koma upp, sem er æskilegra.
Fella þyrfti núverandi afnotagjöld
einhvern veginn í skattkerfið og sjá
til þess að sanngirni ríkti um út-
hlutun þeirra fjármuna og farið verði
einnig eftir því hve mikið innlent efni
er framleitt á viðkomandi fjölmiðli,
þannig að fjölmiðlar í einkaeigu fái
hluta afnotagjaldanna. Annars er
engin sanngirni í að Ríkissjónvarp
fái að selja auglýsingar. Loks þarf að
skylda slíka fjölmiðla til að útvarpa
efni tengdu kosningum. Slæm er nú-
verandi þróun, að fjölmiðlar vilji að-
eins láta frambjóðendur koma fram í
auglýsingatímum. Slíkt skrumskælir
lýðræðið og hindrar málefnalegar
umræður. Það er skiljanlegt viðhorf
að setja ekki lög fyrr en vandræði
koma upp. Hins vegar má benda á
það sem Björgólfsfeðgar hafa sagt
um almenn lög og reglur, að óæski-
legt er að vera að breyta reglum í
miðjum fótboltaleik.
Ég hvet ykkur til að hugsa til
framtíðar og í stórum dráttum. For-
setinn gæti nýtt núver-
andi stjórnarskrá til að
fremja eins konar
„valdarán“ með hjálp
fjölmiðla og stjórn-
arandstöðu og gengið
erinda siðspilltra ein-
staklinga. Hugsanlega
þarf að hafa taumhald á
græðgi og taumleysi
auðhringa eða lenda
óvinsælum en nauðsyn-
legum málum, t.d.
vegna fjármálakreppu
einhvern tímann í
framtíðinni. Þá er mjög
slæmt að hafa þennan veikleika í
stjórnkerfinu. Það þurfa ekki að
vera núverandi stjórnarflokkar sem
lenda í þessu næst, ekki að vera nú-
verandi forseti eða núverandi stór-
eignamenn innlendir sem erlendir.
En þetta gæti kostað hagsmuni og
öryggi þjóðarinnar óháð því hvaða
flokkur heldur um stjórnartauma.
Núverandi öryggisventill, grein 26,
reynist ekki auka öryggi í stjórn-
kerfinu. Ef halda á greininni inni
þarf að kveða miklu fastar að orði
um hvar og hvernig megi beita þessu
ákvæði.
Loks vil ég hvetja ykkur til að
hlusta á Pétur Blöndal þegar hann
hvetur til leiða til að auka sparnað.
Væri ekki hægt að hafa hluta skatta-
lækkana til þeirra sem spara og auka
áróður fyrir sparnaði? Lánafyllirí
landans er undanfari mikilla per-
sónulegra harmleikja, þegar fjöl-
skyldur verða gjaldþrota. Á sama
hátt og við höfum umferðarstofu til
að fækka alvarlegum slysum í um-
ferðinni þurfum við fjármálastofu og
manneldisstofu til að stuðla að betri
andlegri og líkamlegri heilsu okkar.
Sem sagt:
Sem minnstar girðingar nú (forð-
umst afturvirk lög) en síðar helst
50% atkvæðisbærra einstaklinga, ef
fórna á fullveldi eða ganga í berhögg
við vilja Alþingis.
Á vissan hátt megum við vera nú-
verandi forseta þakklát fyrir að mis-
beita valdi sínu í ekki þýðingarmeira
máli en þessu. Einhvers staðar segir,
að öll slys sem geta gerst, muni ein-
hvern tíma gerast. Þótt forsetinn
næði „sigri“ í þessu máli, getur hann
engu að síður verið sá sem tapar
virðingu sinni, en þjóðin hagnast
með öðrum hætti en ætla mætti í
fyrstu.
Hvernig væri ef málið hefði verið
óvinsæl löggjöf, sem hindraði þjóð-
argjaldþrot með dapurlegum örlög-
um á borð við hlutskipti Argentínu-
manna?
Opið bréf til ríkis-
stjórnar Íslands
Sigurður Gunnarsson fjallar
um þjóðaratkvæðagreiðsluna
’Þótt forsetinn næði„sigri“ í þessu máli, getur
hann engu að síður verið
sá sem tapar virðingu
sinni, en þjóðin hagnast
með öðrum hætti en ætla
mætti í fyrstu.‘
Sigurður Gunnarsson
Höfundur er læknir.