Morgunblaðið - 21.12.2004, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 2004 31
þeir komu þreyttir heim að kveldi, þyrstir í frétt-
ir og fróðleik, afþreyingu og list. Þorsteinn Ö.
varð ein af skærustu stjörnum hins nýja undra-
tækis, rödd hans, karlmannleg, blæfögur og þýð,
barst um landið og greip hugi þjóðarinnar föst-
um tökum, auðvitað ekki síst kvenþjóðarinnar,
sbr. hina skemmtilegu vísu Ólínu Jónasdóttur
sem varð fleyg:
Ekki er klukkan orðin sjö,
ennþá hefur birtan völdin.
Mikið þrái ég Þorstein Ö,
þegar fer að skyggja á kvöldin.
Þá dró ekki úr vinsældum þularins hversu vel
hann þótti leika í leikritum þeim sem urðu
snemma eitt vinsælasta efni dagskrárinnar. Þor-
steinn fékk flestum betri tækifæri til að læra á
hljóðnemann sem miðil leikflutnings, og hann
nýtti þau í þaula; kannski var nauðsynlegt að fá
að sjá hann sjálfan standa við hljóðnemann í
stúdíóinu og nánast dansa í kringum hann til að
átta sig á því feykilega valdi sem hann bjó hér að
lokum yfir eftir áratuga þjálfun. Samkvæmt
skrám Útvarpsins lék hann fyrsta hlutverk sitt
þar árið 1936, í þáttum úr Pétri Gaut, en alls
urðu hlutverk hans í útvarpi um 600 talsins, fleiri
en nokkurs annars leikara. Ef talið er frá fyrsta
leik á sviði til síðasta útvarpshlutverks spannaði
ferill Þorsteins alls sextíu og sex ár.
Fram að stofnun Þjóðleikhússins 1950 var oft-
ast æft í Iðnó að kvöldlagi, enda leikendur og
aðrir starfsmenn flestir við borgaraleg störf á
daginn. Að þessu leyti rakst starf Þorsteins hjá
Útvarpinu illa á leikhúsvinnuna; þegar aðrir
voru lausir var hann bundinn þar. Á fimmta ára-
tugnum leikur hann því tiltölulega fá hlutverk og
smá með LR, veigamest þeirra var Brynjólfur
biskup í Skálholti Kambans sem var frumsýnt á
jólum 1945. Tæpum áratug síðar lék hann það í
útvarp; er sú túlkun tvímælalaust einn af hátind-
unum á ferli hans og mætti heyrast oftar. Í raun-
inni er það ekki fyrr en um 1950 að Þorsteinn
öðlast þann sess á sviðinu sem manni finnst að
honum hefði borið miklu fyrr. Aðstæður hans á
Útvarpinu höfðu þá breyst frá því sem áður var,
því að árið 1947 hafði Brynjólfur Bjarnason látið
það verða eitt af síðustu verkum sínum sem
menntamálaráðherra að skipa hann yfirmann
leiklistar í Ríkisútvarpinu. Þó að ráðningin væri
auðvitað pólitísk, hafði umsjón með útvarps-
leikritunum fram að því verið á ýmissa höndum
og löngu orðið tímabært að koma þeim málum í
fastari skorður.
Útvarpsleikritunum stýrði Þorsteinn síðan í
rúman aldarfjórðung allt til ársins 1974, er hann
lét af störfum fyrir aldurs sakir. Auðvitað hlaut
smekkur hans að setja svip á verkefnavalið; þó
að hann væri góður bókmenntamaður, vel
menntaður og smekkvís, var hann alltaf frekar
íhaldssamur í þeim efnum; t.d. var hann ekki
mikið gefinn fyrir að prófa evrópska fram-
úrstefnu í útvarpinu, kaus fremur að halda sig
við þá höfunda af breskum og bandarískum
skóla sem kunnu vel að segja sögu, og spillti þá
ekki að þeir hefðu góðan boðskap að flytja: það
má nefna Somerset Maugham, J.B. Priestley,
Bernard Shaw, Eugene O’Neill, og svo auðvitað
meistara þeirra allra, Ibsen. Þó væri rangt að
saka hann hér um algera einstefnu, eitt fram-
úrstefnulegasta verk O’Neills, Strange Int-
erlude, tókst t.d. ágætlega í flutningi Útvarps ár-
ið 1961. Hinn mikli lærifaðir O’Neills,
Strindberg, átti hins vegar ekkert sérstaklega
upp á pallborðið hjá Þorsteini og ég held ekki að
honum hafi þótt sérstök eftirsjá að Ionesco,
Beckett og því kompaníi öllu. Hann var róttækur
húmanisti, en enginn bölmóðugur níhílisti; trúði
því ekki að manneskjan væri alvond og alspillt,
tilveran absúrd, án tilgangs og stefnu.
Síðbúinn stórleikari
Árið 1950 var tímamótaár, jafnt í sögu Þor-
steins Ö. og leiklistarinnar í landinu. Hann hafði
sótt um stöðu þjóðleikhússtjóra á móti Guðlaugi
Rósinkranz og þegar niðurstaða ráðherra lá fyr-
ir, var af og frá að Þorsteinn réðist að Þjóðleik-
húsinu sem undirmaður Guðlaugs. Þorsteinn
hafði þegar markað sér sess sem einn af for-
ystumönnum hinnar ungu leikarastéttar, var t.d.
fyrsti formaður Félags íslenskra leikara er það
var stofnað árið 1941, og hafði komið að und-
irbúningi þjóðleikhússtofnunar sem formaður í
nefnd skipaðri af Brynjólfi Bjarnasyni árið 1946.
Ef hann hefði ráðist til Þjóðleikhússins hefði
hann að sjálfsögðu orðið að sleppa þeirri áhrifa-
stöðu sem hann hafði á Ríkisútvarpinu og hún
var á þeim árum, þegar Útvarpið var eini ljós-
vakamiðill landsins, hreint ekki lítilsverð. Hon-
um var mun auðveldara að samræma störf sín
við Útvarpið þátttöku í starfi Leikfélags Reykja-
víkur. Endurreisn Leikfélagsins árið 1950, því
óhætt er að nefna hana því nafni, er eitt af æv-
intýrum íslenskrar leiklistarsögu og ekki hægt
að hugsa þá hugsun til enda, hvað hefði orðið ef
það hefði lognast út af og Þjóðleikhúsið eitt átt
að halda hér uppi merki leiklistarinnar. Það var
mikið gæfuspor er þeir Þorsteinn og Brynjólfur
Jóhannesson ákváðu að slást í hóp
ungra og áhugasamra krafta, sem
Þjóðleikhúsið hafði a.m.k. ekki
reglubundin not fyrir, og halda
starfi LR áfram.
Hér er ekki rúm til að fara í saum-
ana á einstæðum leikferli Þorsteins
næstu ár, frægum sigrum hans og
listþroska. Hann fékk Silfurlampa
Félags íslenskra leikdómara tvíveg-
is: 1957 fyrir hinn raunamædda
menntaskólakennara Andrew
Crocker-Harris í Browning-þýðingu
Rattigans, 1966 fyrir Pressarann í
Dúfnaveislu Laxness. Hvað sem því
olli, þá var eins og hann leystist úr
læðingi sem leikari um og upp úr
1950, og er vissulega athyglisvert að
það gerist fyrst undir handarjaðri
danska leikstjórans Gunnars R.
Hansen sem vann ómetanlegt starf
með LR á sjötta áratugnum. Sumir
leikarar geysast fram sem skærar
stjörnur á unga aldri, leggja áhorf-
endur og gagnrýnendur að fótum
sér, þó að síðar geti oltið á ýmsu um
framhaldið. Í þeim hópi var Þor-
steinn ekki; þó að hann fengi stöku
sinnum allgóð tækifæri framan af
var það fyrst á síðari hluta starfs-
ævinnar sem hann náði að blómstra.
Því miður fór svo að leiðir Þor-
steins og LR skildu undir lok sjö-
unda áratugarins með atvikum sem
ekki er nauðsyn að rekja hér. Eftir það lék hann
aðeins stöku hlutverk með félaginu, þegar alveg
sérstaklega stóð á og í hlut áttu leikstjórar eða
höfundar sem stóðu honum nærri: Lárus Páls-
son, Halldór Laxness, Jökull Jakobsson. Ugg-
laust fór leiklistarsagan á mis við mörg stór-
hlutverk fyrir vikið, þó að hitt verði tæpast
harmað að Þorsteinn hafði þá því betra svigrúm
til að helga sig útvarpsleiknum. Hann hafði nú
tekið út fullan þroska sem leikari og í útvarps-
leikjum sjöunda og áttunda áratugarins má
glöggt heyra hversu feikilega breitt svið skap-
gerðarleikur hans spannaði. Þá lék hann nokkuð
í sjónvarpið eftir að það tók til starfa 1966; hann
var t.d. Runólfur skósmiður í Romm handa
Rósalind Jökuls Jakobssonar, fyrsta sjónvarps-
leiknum sem var tekinn upp í stúdíói, og Björn í
Brekkukoti í sjónvarpsmyndinni eftir Brekku-
kotsannál Laxness. Allra síðustu árin lék hann
nokkur hlutverk í Þjóðleikhúsinu og er eft-
irminnilegast þeirra Örnólfur gamli í Stundar-
friði Guðmundar Steinssonar, enn ein smáperlan
þar sem saman fór hlýja hans, fínleiki og kank-
vísleg glettni, í lýsingu á íslenskum almúga-
manni.
Arfleifðin?
Hver er þá arfleifð Þorsteins Ö. Stephensen til
okkar? Verk leikarans er ekki áþreifanlegt, það
er bundið persónu listamannsins, hverfur í raun
um leið og hann sjálfur. Hvað Þorstein varðar
erum við svo lánsöm að eiga ótrúlega stóran
hluta af lífsverki hans varðveittan í upptökum,
sem flestar eru auðvitað úr Útvarpinu, en sjón-
varps- og kvikmyndaupptökurnar eru ekki síður
verðmætar, eins þótt þær séu frá seinni árum
hans. Í sumum af eldri útvarpsupptökunum, s.s.
af Skálholti og Íslandsklukkunni, finnum við
sjálfsagt betur fyrir vænghafi þess stórleikara,
sem hann var í blóma lífsins, og er þó hætt við að
þær miðli ekki nema broti þeirrar snilldar sem
hitti samtíð hans í hjartað frá sviðinu sjálfu.
Leikhúsið hefur breyst mikið á undanförnum
árum og áratugum. Öld hinna miklu stórleikara
er liðin; þó að við og þjóðirnar í kringum okkur
eigi vitaskuld fjölda góðra leikara eiga Danir
engan Poul Reumert, Bretar engan Olivier – við
engan Þorstein Ö. Er víst að það sé að öllu leyti
slæmt? Orðið „stjörnuleikhús“ hefur óbragð í
munni margra, og víst hafði „stjörnuleikhúsið“
sínar slæmu hliðar. En er betra að leikstjórinn
verði sú „stjarna“ sem allt snýst um? Leikstjórn-
arleikhúsið getur líka farið út í öfgar; um það
þarf ekki að fjölyrða hér.
Hvað sem því líður: tímarnir breytast og speg-
ill þeirra, leikhúsið, með. Hvernig sem allt veltist
verður einu aldrei neitað: það er hverri þjóð,
ekki síst smáþjóð eins og okkur, þakkarefni að
hafa átt snillinga, á hvaða sviði listarinnar sem
er. Þorsteinn Ö. Stephensen var einn hinna út-
völdu; list hans hefur haldið ferskleika sínum og
þrótti til þessa dags, a.m.k. í eyrum þeirra sem
enn nenna að leggja við hlustir þegar rödd hans
hljómar. Við sem nú lifum höfum öll tæki til að
halda arfi hans að komandi kynslóðum og ef við
bregðumst þeirri skyldu höfum við einungis við
sjálf okkur að sakast.
Þorsteins Ö. Stephensen
Pressarinn í Dúfnaveislu Halldórs Laxness (Leikfélag Reykjavíkur 1966).
Með Regínu Þórðardóttur í sjónvarpsmyndinni eftir
Brekkukotsannál Laxness (Sjónvarp 1972).
Til heimilda er ekki vísað í þessari grein, en hún er að mestu
leyti byggð á ritgerð höfundar sem birtist í Andvara 1995
ásamt skrá yfir sviðshlutverk Þorsteins Ö. Stephensens.
Með Steindóri Hjörleifssyni í Marmara Guðmundar Kamban (Leikfélag Reykjavíkur 1950).