Morgunblaðið - 21.12.2004, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 2004 33
UMRÆÐAN
Strandgata 32 • S. 555 2615
opið Laugardag 10 - 16 &
Sunnudag 13 - 17
JÓLATILBOÐ
Tilboð 1: kr. 20.000,-
Göngu-, tölvu-, sjónvarps- eða lesgleraugu.
Fjölskipt gleraugu, þ.e.
fjær- + lesgleraugu.
Tilboð 2: kr. 40.000,-
Úrsmíðaverkst. Halldórs Akureyri • Afreksmaðurinn
Georg V. Hannah í Keflavík • Útilíf • Markið • Hreysti • Töff
hlaup.is • Guðmundur B. Hannah Akranes • Töff • Örninn
Sími: 565 1533 • www.polafsson.is
púlsmælar hjálpar þér að
ná settu marki
SÍÐUSTU mánuði hefur borið á
heitri umræðu um íslenska þjóðbún-
inga, gildi þeirra, tilgang og hvernig
á að klæðast þeim. Þessi umræða
sprettur upp öðru hverju. Ástæðan
að þessu sinni er sú að af og til hefur
notkun þjóðbúning-
anna á opinberum vett-
vangi orkað tvímælis að
sumra mati. Alltaf
verða skiptar skoðanir
um þjóðbúninga al-
mennt og gildi þeirra
en áður en lengra er
haldið skulum við
staldra við síðari hluta
þessa samsetta orðs,
þ.e. orðið búningur.
Hvaða merkingu
leggjum við í þetta orð
á síðari árum? Notum
við það um almennan
og daglegan klæðnað okkar eða not-
um við það um eitthvað afmarkað?
Við þekkjum öll hugtök eins og
íþróttabúningur og lögreglubún-
ingur. Þessi og önnur orð sem enda á
búningur eru höfð um fatnað sem
notaður er við ákveðin tilefni og hafa
sérstaka merkingu. Búningurinn er
þá einkennistákn sem sendir skila-
boð um að sá sem ber hann hafi fylkt
sér í sérstakan flokk vegna atvinnu
eða tómstundaiðju.
Enginn sem tilheyrir liðinu klæð-
ist öðruvísi en reglur segja til um því
annars missir búningurinn merkingu
sína. Kæmi leikmaður í KR til leiks í
KR bol og grænum buxum fengi
hann ekki að taka þátt í leiknum.
Hann hefði ekki tekið á sig merki
síns félags eða gengist
við hlutverki sínu. Sum-
ir telja eflaust að hann
hefði sýnt félagi og fé-
lögum sínum vanvirð-
ingu.
Þjóðbúningar eru nú
á tímum einkennistákn
þó svo að í eina tíð hafi
þeir aðeins þjónað því
hlutverki að hylja nekt
eigenda sinna og halda
á þeim hita. Þessa
hlöðnu merkingu öðl-
uðust búningarnir á
seinni hluta 19. aldar,
þegar vitund Íslendinga fyrir sjálfum
sér sem sérstakri þjóð var að mótast
og var það ekki síst fyrir tilstuðlan
Sigurðar Guðmundssonar málara.
Hann hélt uppi áróðri fyrir varð-
veislu og notkun íslenskra kvenbún-
inga og teiknaði m.a. um 1860 skaut-
búninginn sem andsvar við erlendum
og að hans mati óþjóðlegum áhrifum
frá evrópskri fatatísku á búningana.
Búningarnir hafi vitanlega tekið
nokkrum breytingum á þeim u.þ.b.
150 árum sem þeir hafa verið í notk-
un þó að þær hafi ekki náð til meg-
ingerðar þeirra. Allir upprunalegu
búningahlutarnir tilheyra þeim enn í
dag. Snið eru eins nema hvað þau
hafa aðlagast breyttu vaxtarlagi
kvenna. Helstu breytingar voru í efn-
isnotkun og hefur margt komið til;
aðflutningsbönn, ný vefjarefni og
áhrif heimstískunnar.
Um 1970 varð til hreyfing meðal
hóps kvenna að reisa búningana til
fyrri vegs og virðingar. Það fólst
meðal annars í að endurvinna snið
búninganna út frá gömlum sniðum
og að nota náttúruefni, s.s. ull, bóm-
ull og silki eins og áður var gert, í
stað rayonsatíns, terelyns, tjull-
blúndu og gullbrokade. Fremstar í
þessum flokki voru félagar í Heim-
ilisiðnaðarfélaginu og Þjóðdansa-
félagi Reykjavíkur, sem unnu þetta
endurreisnarstarf m.a. með dyggum
stuðningi Elsu E. Guðjónsson, textíl-
fræðings á Þjóðminjasafninu.
Umræða sumarsins skilur okkur
eftir með tvær spurningar: Hvað eru
þjóðbúningar og hver og hvernig á að
nota þá?
Ég svaraði fyrri spurningunni hér
að framan en svar mitt við þeirri síð-
ari er að íslensku búningarnir eru
,,alþjóðlegir“ í þeirri merkingu sem
Sigurður málari lagði í það orð, þ.e.
að þeir tilheyra allri íslensku þjóð-
inni. Þar af leiðandi eiga allar ís-
lenskar konur, hver sem uppruni
þeirra er eða litarháttur, að geta not-
að íslenska þjóðbúninga að vild og
borið þá með stolti, kjósi þær að vera
með yfirlýsingar um að þær tilheyri
íslensku samfélagi. Það leggur um
leið á þær þá ábyrgð að virða og
varðveita þjóðararfinn og þar með
fylgja þeim hefðum og reglum sem
gilda um notkun búninganna. Það
leggur einnig á þær og aðra sem að
málinu koma þær skyldur að leita sér
upplýsinga um hvaða fataplögg til-
heyra búningunum og hvernig á að
bera þá. Í okkar tæknivædda þjóð-
félagi er það ekki ýkja erfitt. Hald-
góðar upplýsingar má t.d. fá á vefsíð-
unum, www.buningurinn.is og
www.islandia.is/̃heimilisidnadur.
Eitt er að vera á búningi og annað
að nota búningshluta í bland við aðr-
ar flíkur. Að vera á búningi án þess
að vera í viðeigandi skóm eru mistök
sem ekki þarf að endurtaka og breyt-
ir því ekki að viðkomandi bar búning-
inn með reisn og stolti. Að blanda
búningahlutum saman við annan
fatnað þýðir varla að viðkomandi beri
íslenskan búning. Við getum tæpast
ákveðið upp á eigin spýtur hvernig
fara á með þjóðararfinn. Búningarnir
eru hluti af íslenskri menningar-
arfleifð og okkur ber að standa vörð
um þá eins og allt annað af þeim
meiði. Gleymum ekki að konur sem
bera búninginn við opinberar at-
hafnir eru fyrirmyndir annarra
kvenna.
Ég bendi þeim sem ekki vilja
klæðast búningnum öllum, en vilja
samt klæðast þjóðlega, að fara þá
leið sem hönnuður Margrétar Hall-
grímsdóttur þjóðminjavarðar fór. Í
tilefni opnunar Þjóðminjasafnsins
hannaði hann fallegan svartan jakka
út frá sniði peysufatatreyjunnar. Þar
var komin ný hönnun sem byggðist á
gömlum grunni og var báðum til mik-
ils sóma.
Um leið og ég hvet konur til að
nota íslensku þjóðbúningana við sem
flest tækifæri bendi ég þeim sem
ekki eru vissar í sinni sök á að leita
sér upplýsinga um hefðbundna notk-
un þeirra.
Þjóðbúningur á „fusion“-öld
Elínbjört Jónsdóttir fjallar
um íslenska þjóðbúninginn ’Þjóðbúningar eru nú á tímum einkennis-
tákn þó svo að í eina tíð
hafi þeir aðeins þjónað
því hlutverki að hylja
nekt eigenda sinna og
halda á þeim hita.‘
Elínbjört Jónsdóttir
Höfundur er nemi í sagnfræði við HÍ
og fulltrúi Heimilisiðnaðarfélagsins
í þjóðbúningaráði.