Morgunblaðið - 21.08.2005, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 21. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
17. ágúst 1975: „Leikhúsin í
borginni hafa verið og eru
vinjar í mörk malbiksins;
sannkallaðir heilsubrunnar;
eitt af því sem við höfum
ekki efni á að vera án.
Reykjavíkurborg á við
tímabundna fjárhagserf-
iðleika að stríða eins og önn-
ur sveitarfélög í landinu.
Fjármálastjórn borgarinnar
hefur þó verið farsæl og
traust, eins og bezt sést á
því, að útgjöld borgarinnar á
sl. ári foru að meðaltali að-
eins 13–17% fram úr fjár-
hagsáætlun ársins, sem sam-
þykkt var í desember 1973,
þrátt fyrir meira en 50%
verðbólgu á sl. ári. Það er
gleðilegur vottur framsýni
borgaryfirvalda og trúar á
framtíð borgarinnar, að
þrátt fyrir tímabundna fjár-
hagserfiðleika skuli nú stefnt
að því að byggja glæsilegt
borgarleikhús í nýja mið-
bænum.“
18. ágúst 1985: „Það vóru
vissulega merk nýmæli og
stórt spor til réttrar áttar
þegar Alþingi felldi inn í
skattalög ákvæði um skatta-
legan frádrátt vegna fjárfest-
ingar í atvinnurekstri, sem
bundinn var við innborgun á
stofnfjárreikninga, framlög í
starfsmannasjóði, hlutabréfa-
kaup í fjárfestingarfélögum
og síðast en ekki sízt bein
kaup á hlutabréfum.“
. . . . . . . . . .
20. ágúst 1995: „Ingvar
Carlsson, forsætisráðherra
Svíþjóðar og formaður
sænska jafnaðarmanna-
flokksins, hefur lýst því yfir,
að hann hyggist láta af þess-
um embættum í marzmánuði
nk. Tími sé kominn til breyt-
inga og að ný kynslóð takist á
við þau verkefni, sem fram-
undan eru.
Það er sjaldgæft, að stjórn-
málamenn láti af slíkum emb-
ættum ótilneyddir. Yfirleitt
gerist það á þann veg, að
flokkar þeirra bíða ósigur í
kosningum, þeir missa ráð-
herraembætti og neyðast til
að víkja eða þá að þeir fara
frá vegna samblásturs gegn
þeim innan eigin flokks. Hið
síðarnefnda er t.d. algengt í
brezkum stjórnmálum en hið
fyrrnefnda á við um stjórn-
mál á Vesturlöndum almennt.
Hér á Íslandi hefur þetta
gerzt með ýmsum hætti. Ólaf-
ur Thors lét af formennsku
Sjálfstæðisflokksins skv. eig-
in ákvörðun árið 1961 en
gegndi embætti forsætisráð-
herra í tvö ár eftir það. Geir
Hallgrímsson tók ákvörðun
um að láta af formennsku í
Sjálfstæðisflokknum eftir 10
ára formennsku, þegar hann
hafði tryggt flokknum aðild
að ríkisstjórn á ný eftir erfitt
tímabil næstu fimm árin áður,
en gegndi ráðherraembætti í
tvö ár eftir það.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
F
yrir u.þ.b. einu ári sátu tveir
forráðamenn ritstjórnar
Morgunblaðsins á tali við Þor-
stein Gylfason. Tilefnið var
mjög ákveðin gagnrýni, sem
hann hafði beint að ritstjórn-
arstefnu blaðsins bæði á sviði
menningar og í pólitík. Þetta
var eftirminnileg stund. Tveir af þessum þremur
áttu þau tilfinningalegu tengsl sín í milli að mæður
þeirra höfðu verið æskuvinkonur frá Ísafirði
snemma á öldinni en sá þriðji gegndi því hlutverki
að við hann vildu andans menn á Íslandi frekar
tala en aðra í þeim hópi, sem ritstýrt hefur Morg-
unblaðinu síðustu árin.
Þetta voru hreinskiptnar samræður. Stundum
velti annar Morgunblaðsmannanna því fyrir sér,
hvort hann væri að ganga of nærri Þorsteini, en
Þorsteini þótti að vinir hans á Morgunblaðinu
hefðu lokast inni í of þröngum farvegi og saknaði
augljóslega þeirra tíma, þegar skáld og ritstjóra
mátti finna í sama manninum.
Þetta voru skemmtilegar samræður. Það eru
sérstök forréttindi að hafa fengið tækifæri til að
tala við jafn opinn mann og Þorsteinn Gylfason
var. Hann var tilbúinn til að hlusta á og velta fyrir
sér röksemdum viðmælenda sinna. Hann var líka
tilbúinn til að hugsa upphátt um það, hvort hann
sjálfur hefði rétt fyrir sér í þeim álitamálum, sem
þarna voru til umræðu.
Fyrir nokkrum dögum kom í ljós, að hann hafði
sagt Þorvaldi bróður sínum ítarlega frá þessum
samtölum, sem viðmælanda hans þótti vænt um
vegna þess ekki sízt að það var til marks um hvað
hann hafði tekið þau alvarlega.
Þorsteinn Gylfason átti í áratugi mikil samskipti
við Morgunblaðið, fyrst og fremst við Matthías Jo-
hannessen. Athugasemdir hans og gagnrýni voru
alltaf teknar alvarlega. Leiddu til umhugsunar og
umræðna og stundum til breytinga.
Hann hafði hvorki að baki sér flokka né fjöl-
miðla. Hann stóð einn með hugsunum sínum en
hafði meiri áhrif á menn og málefni í okkar sam-
tíma en flestir aðrir.
Morgunblaðið flytur Guðrúnu Vilmundardótt-
ur, móður hans, Þorvaldi bróður hans og fjöl-
skyldu þeirra allri innilegar samúðarkveðjur við
lát þessa merka Íslendings.
Álitamál á
fjölmiðlum
Dag hvern standa
starfsmenn á ritstjórn-
um, fréttastofum og
dagskrárdeildum fjöl-
miðla frammi fyrir margvíslegum álitamálum. Það
er ekkert endilega víst að til sé eitthvert eitt svar
við þeim eða að ein ákvörðun sé réttari en önnur.
En ákvörðun verður að taka og svo kemur í ljós
hver viðbrögð umhverfisins eru. Gamalreyndur
ritstjóri sagði oft, þegar hann stóð frammi fyrir
erfiðum ákvörðunum, sem snertu persónulega
hagi fólks og örlög, að það væri ekki til ómerki-
legra starf en að ritstýra dagblaði og þurfa að axla
þá ábyrgð, sem í slíkum ákvörðunum fælist. Aðgát
skal höfð í nærveru sálar.
Þegar svonefnd Baugsmál komu upp fyrir
þremur árum var ein grundvallarákvörðun tekin á
ritstjórn Morgunblaðsins. Blaðið mundi ekki birta
neinar fréttir af þeim málum, sem ekki byggðust á
opinberum heimildum. Sá leikur hefur lengi verið
stundaður á Íslandi að leka fréttum af viðkvæmum
málum og birta í fjölmiðlum á grundvelli nafn-
lausra heimilda. Oftar en ekki eru þeir, sem leka
fréttum, að nota viðkomandi blaðamenn eða fjöl-
miðla. Í sumum tilvikum má líkja þessu við að vega
úr launsátri. Það er óskemmtileg iðja.
Þegar þessi grundvallarákvörðun var tekin um
meðferð lögreglurannsóknarinnar á Baugi byggð-
ist hún m.a. á fenginni reynslu þeirrar ritstjórnar,
sem nú starfar á Morgunblaðinu. Á síðasta ald-
arfjórðungi hafa komið upp tvö önnur mál, sem
vöktu athygli alþjóðar. Annars vegar svonefnd
Geirfinnsmál, sem urðu að hluta til pólitísk, og
hins vegar Hafskipsmálin, sem urðu líka að hluta
til pólitísk.
Í báðum þessum málum var þeirri gagnrýni
beint að Morgunblaðinu, að í blaðinu væri ekki að
finna fréttir, sem birtust í sumum öðrum blöðum.
„Af hverju þarf ég að lesa önnur blöð til þess að
fylgjast með því, sem er að gerast í Hafskipsmál-
inu,“ sagði mætur maður við ritstjóra Morgun-
blaðsins á þeim tíma.
Svarið við þessari gagnrýni var einfalt: við birt-
um ekki fréttir, sem við getum ekki fengið stað-
festar. Í Geirfinnsmálinu svonefnda gengu logandi
sögusagnir um bæinn um meinta aðild Framsókn-
arflokksins og Ólafs heitins Jóhannessonar, sem
þá var dómsmálaráðherra, að því máli. Allt var það
að sjálfsögðu uppspuni. Í Geirfinnsmálinu kom í
ljós, að það reyndist tiltölulega auðvelt verk að
sannfæra heila þjóð í skamman tíma um að hugar-
órar væru veruleiki. Jarðvegurinn til þess að sá í
fræjum tortryggni og sögusagna reyndist ótrú-
lega frjór.
Hafskipsmálið varð pólitískt ekki sízt vegna
þess, að Albert heitinn Guðmundsson hafði verið
einn af forráðamönnum Hafskips en var jafnframt
umdeildur á vettvangi stjórnmálanna.
Í Hafskipsmálinu voru ritstjórar Morgunblaðs-
ins í nánast daglegu sambandi við annan helzta
forráðamann skipafélagsins í síðustu sex mánuð-
ina eða svo, sem félagið var starfrækt, og réðu ráð-
um sínum hvert kvöld um meðferð frétta af málinu
í blaðinu næsta dag.
Reynslan af þessum tveimur málum, sem sýndi
að sjaldnast er allt sem sýnist, og reynslan af notk-
un nafnlausra heimilda m.a. í lögreglumálum á ní-
unda áratugnum átti mikinn þátt í þeirri ákvörðun
varðandi Baugsrannsóknina, sem tekin var á rit-
stjórn Morgunblaðsins fyrir þremur árum.
Á þeim tíma, sem síðan er liðinn, er óhætt að
fullyrða, að Morgunblaðið hefur nánast ekkert
birt, sem máli skiptir um rannsóknina á málefnum
Baugs, sem byggt hefur verið á nafnlausum heim-
ildum. Haustið 2002 og sennilega í upphafi árs
2003 birti blaðið töluvert af fréttum um ágrein-
ingsmál forráðamanna Baugs og fyrrverandi sam-
starfsmanns þeirra, Bandaríkjamanns, að nafni
Jim Schafer, sem byggðust að miklu leyti á op-
inberum gögnum frá Bandaríkjunum.
Morgunblaðið hefur hlotið gagnrýni fyrir þessi
vinnubrögð á undanförnum misserum en þau
byggjast á fenginni reynslu. Veruleikinn er líka sá,
að stundum hafa menn skjalleg gögn í höndum, en
ef ekki er hægt að setja þau í samhengi við annað
getur verið auðvelt að misskilja og mistúlka slík
gögn.
Það verður líka að segja – og það segir Morg-
unblaðið þeim opinberu stofnunum, sem hlut eiga
að máli, til hróss – að leki frá slíkum stofnunum er
að mestu leyti horfinn. Það er a.m.k. reynsla rit-
stjórnar Morgunblaðsins. Slíkur leki var hins veg-
ar mikill á níunda áratugnum. Fáir menn hafa átt
meiri þátt í að stöðva hann en Bogi Nilsson rík-
issaksóknari og sú viðleitni hans leiddi til meiri
þjóðarhreinsunar en flestir gera sér grein fyrir.
Ákærur í
Baugsmálum
Hinn 1. júlí sl. var til-
kynnt að ákærur í hin-
um svonefndu Baugs-
málum hefðu verið
sendar út þann dag. Jafnframt kom í ljós, að þær
yrðu ekki birtar opinberlega fyrr en við þingfest-
ingu 17. ágúst. Morgunblaðið gagnrýndi þessi
vinnubrögð hins opinbera. Í ljós kom, að þau
byggðust ekki á lögum eða reglugerðum heldur
vinnureglum, sem ríkissaksóknari hefði sett. Rík-
issaksóknari hefur síðar lýst þeirri skoðun sinni,
að nauðsynlegt væri að setja um þetta ákvæði í lög
eða reglugerð og Björn Bjarnason dómsmálaráð-
herra hefur komið skoðun á því máli í ákveðinn
farveg. Fyrir skömmu kom í ljós, að málsskjölin
vegna Baugsrannsóknarinnar yrðu ekki birt op-
inberlega, þótt ljóst sé að til þeirra verði vitnað í
málflutningi. Morgunblaðið hefur líka gagnrýnt
þá ákvörðun. Gagnrýni blaðsins á það, að ákærur
voru ekki birtar opinberlega beint í kjölfar þess að
þær höfðu verið birtar sakborningum og að máls-
skjöl verði ekki birt, byggist á því, að í svo stórum
málum, sem varða almannahag, sé eðlilegt að að
öll gögn mála liggi fyrir opinberlega.
Ástæða er til að vekja athygli á því, að slík birt-
ing þarf ekki endilega að vera ákæruvaldinu í hag.
Hún getur ekkert síður verið sakborningum í hag
vegna þess, að birting málsskjala í samhengi við
birtingu ákæra auðveldar fólki að sjá samhengi í
málum og þungar ákærur er hægt að sjá í skýrara
ljósi ef málsskjöl eru einnig birt. Þess vegna er það
rétt, sem einhver ljósvakamiðill hafði eftir ónafn-
greindum lögmönnum í síðustu viku, að ekki væri
hægt að leggja mat á ákærurnar nema hafa máls-
skjölin við höndina.
Það er hægt að færa sterk rök fyrir því, að þau
vinnubrögð ákæruvaldsins, að birta ákærur ekki
fyrr en seint og um síðir og málsskjöl alls ekki, séu
til marks um úrelt vinnubrögð og langur rann-
sóknartími vekur spurningar um bolmagn eftir-
litsstofnana til þess að fjalla um svo stór mál. Ekki
verður betur séð en að í Bandaríkjunum gangi
rannsóknir slíkra mála miklu hraðar fyrir sig og
nú þegar eru a.m.k. nokkrir dómar fallnir í stórum
málum, sem komið hafa upp í viðskiptalífinu þar
síðustu árin.
Sama dag og tilkynnt var að ákærur hefðu verið
sendar til birtingar sakborningum sendu forráða-
menn Baugs frá sér þrjú skjöl. Þar var um að ræða
tvö bréf, sem Jón Ásgeir Jóhannesson, forstjóri
Baugs, hafði sent lögregluyfirvöldum á síðasta ári
og sl. vor svo og álitsgerð Jónatans Þórmunds-
sonar prófessors um sakarefnin. Þann dag tók rit-
stjórn Morgunblaðsins ákvörðun um tvennt: að
bréf Jóns Ásgeirs og álitsgerð Jónatans yrðu birt í
heild í blaðinu daginn eftir og að ákæran yrði birt í
FORDÓMAR OG FRÆÐSLA
Það eru bæði jákvæðar og nei-kvæðar hliðar á niðurstöðumkönnunar á viðhorfi til ýmissa
minnihlutahópa í samfélaginu, sem
Gallup gerði fyrir Rauða kross Ís-
lands.
Annars vegar sýna niðurstöður
könnunarinnar að mikill meirihluti Ís-
lendinga er umburðarlyndur í garð
þeirra minnihlutahópa, sem spurt var
um, þ.e. samkynhneigðra, búddista,
innflytjenda, geðfatlaðra og múslíma.
Flestir Íslendingar eru ánægðir með
að samfélagið skuli vera orðið fjöl-
breyttara og mikill meirihluti telur
t.d. að innflytjendur hafi auðgað ís-
lenzkt samfélag.
Hins vegar vekur það áhyggjur að
tiltölulega stór minnihluti myndi
hvorki vilja eiga múslíma né geðfatl-
aða að næstu nágrönnum. Þannig
segjast 22,2% svarenda í könnuninni
myndu verða mjög ósátt við að músl-
ímar byggju í næsta húsi eða íbúð og
16,6% segjast ekki myndu vilja sjá
geðfatlað fólk sem nágranna sína.
Alla jafna hefur verið litið svo á að
fordómar gagnvart minnihlutahópum
minnki með aukinni menntun, sem
auki fólki víðsýni. Það virðist eiga við
um viðhorfið gagnvart innflytjendum,
en síður hvað varðar afstöðu fólks til
geðfatlaðra. Andúðin á nábýli við fólk,
sem á við geðsjúkdóm að stríða, virð-
ist sú sama í hópi langskólagenginna
og þeirra, sem minni menntun hafa.
Þórir Guðmundsson, sviðsstjóri út-
breiðslusviðs Rauða krossins, segir í
Morgunblaðinu í gær að afstaðan til
múslíma sýni hvað fréttir frá útlönd-
um geti haft mikil áhrif á íslenzkt
þjóðfélag, því að ekki hafi múslímar
sem hópur skapað neinn vanda í ís-
lenzku samfélagi. Þar á Þórir vænt-
anlega við fréttir af hryðjuverkum,
sem unnin eru í nafni íslamstrúar.
Niðurstöður könnunarinnar, sem
Rauði krossinn lét gera, sýna ekki sízt
að áfram er þörf á fræðslu um minni-
hlutahópa, einkenni þeirra og hlut-
skipti.
Fordómar gegn geðsjúkdómum eru
augljóslega enn rótgrónir meðal stórs
hluta þjóðarinnar. Það þarf því enn að
auka þá fræðslu og umræður, sem
fram hafa farið um geðræn vandamál
undanfarin ár.
Þá er augljóslega full þörf á að efla
mjög fræðslu um íslam, sem hefur
verið lítil sem engin til þessa. Það
verður ekki sízt gert með efldri trúar-
bragðafræðslu í skólum, eins og
Morgunblaðið hefur hvatt til.
Rauði krossinn hyggst efna til
fræðsluátaks og vitundarvakningar
undir kjörorðinu „byggjum betra
samfélag“. Það er í hnotskurn það,
sem aukin fræðsla og útrýming for-
dóma gengur út á – að auka sátt og
samheldni í samfélagi okkar.
LANDSPJÖLL Í ÓLEYFI
Virðingarleysi fyrir landinu er þvímiður enn alltof útbreitt. Mynd-
ir, sem birtust í Morgunblaðinu í
gær, sýna vel afleiðingar þess að far-
ið var með jarðýtu af Dalsheiði og
niður í Leirufjörð. Ljót og djúp sár í
landinu, sem seint verður hægt að
afmá.
Í raun hefur verið lagður vegar-
slóði niður af heiðinni, en bæjar-
stjórn Ísafjarðar, sem hafði heimilað
umferð jarðýtu um heiðina gegn því
að „allt jarðrask“ yrði lagfært, leyfði
aldrei neitt slíkt. Aukinheldur verður
ekki betur séð en að framkvæmdirn-
ar séu í beinni mótsögn við umsókn
landeigandans í Leirufirði, sem vildi
fá að koma ýtu í fjörðinn til að ryðja
upp varnargörðum gegn landbroti.
Á svona málum verður að taka af
festu. Það er ekki hægt að líða að
menn hunzi öll leyfi og leggi vegi eða
slóða um land, sem er að mestu
ósnortið. Það er lágmark að þeim,
sem landspjöllin unnu, sé gert að lag-
færa þau á nýjan leik eins og hægt er.