Tíminn - 18.03.1973, Blaðsíða 21

Sunnudagur 18. marz 1973.
TÍMINN
21
minn i bænum. Ég var á gangi
eftir aðalgötu bæjarins hjá sam-
komuhúsinu gamla seint um
kvöld. Þá heyri ég þennan
feikna-kórhljóm upp á efri hæð
hússins. Það skal ekki orðlengt,
en ég stóð þarna i nærri tvo
klukkutima og hlustaði. Aldrei
mun ég gleyma þessum söng og
hrifningu minni af honum. Þarna
á Akureyri opnaðist raunar fyrir
mér nýr heimur og það þótti ekki i
litið ráðizt á þeim árum fyrir
sveitapilt að fara i nám þetta
norður á Akureyri. Já, ég á marg-
ar ljúfar minningar frá þessum
árum á Akureyri: Æfingar með
Geysi, árshátiöir og margt fleira.
Ég kunni ákaflega vel við mig i
þessum fallega bæ og finnst siðan
að ég sé að koma heim, þegar ég
kem þangaö.
— Svo komstu heim til Skaga-
fjarðar og byrjaðir búskap?
— Já, við fluttum vestur vorið
1925. Vorum eitt ár heima i Seylu,
en bvriuöum búskaD i Brekku i
Seyluhreppi vorið 1926 og bjugg-
um þar i tiu ár. Við vorum eins og
hverjir aðrir frumbýlingar hvað
efnahag snerti. Sjálfsagt mundi
ungu fólki nú til dags ekki finnast
glæsilegt að byrja búskap á rýðr-
arkoti efnalaust, eins og við urð-
um að gera. En við vorum bjart-
sýn og heilsugóð. Ég átti mjög
gott hljóðfæri, harmonium, sem
ég kom með frá Akureyri. Og það
á ég að þakka Kristjáni Gislasyni
kaupmanni, vini mfnum á Sauð-
árkróki (nú látinn fyrir allmörg-
um árum). Það var mikið sungið
þessi ár í Brekku og mikið saum-
að. Konan tók lærlinga og kenndi
karlmannafatasaum. Það var
aldrei nein lognmolla i kringum
okkur.
— Hvenær tókstu svo við söng-
stjórn Heimis?
— Heimir var stofnaður 27.
des. 1927. Ég gat um það áður, að
Bændakórinn hefði verið stofnað-
ur 1916. Hann starfaði i 9 ár eða
til ársins 1925. Það má segja að
Heimir væri arftaki hans.
Benedikt á Fjalli, hinn kunni
mikli bassamaður, var stofnandi
beggja kóranna. Ég ætla ekki að
rekja sögu Heimis hér. En i stuttu
máli get ég sagt, að ég raddæfði
allt frá byrjun á heimili minu i
12—14 ár, eða til ársins 1939. Þá
keypti ég Hafsteinsstaði og við
fluttum þangaðum vorið. Það var
mitt annað stóra gæfuspor i lifinu.
Við söngstjórn Heimis tók ég að
öllu leyti árið 1929.
Þaö er vissulega margt hægt að
segja í sambandi við starfsemi
kórsins. Þar skiptast á skin og
skúrir eins og gengur. Ég náði oft
þvi takmarki, sem ég stefndi að.
Stórviðburður verður það að telj-
ast i sögu kórsins, þegar hann
gekk f Heklusambandið og sótti
fyrsta söngmótið 1940. Alls fór ég
með kórinn á 7 söngmót sam-
bandsins. Ég hygg, að stærsti við-
burðurinn i sögu kórsins hafi ver-
ið sumarið 1968, 14. ágúst, þegar
við tókum okkur upp á slætti til að
syngja á Landbúnaðarsýningunni
i Reykjavík. Við sungum þarna i
Laugardalshöllinni fyrir 6—7 þús-
und áheyrendur. Þetta er
ógleymanlegt. Þá vil ég, að það
komi fram, að starf mitt við
Heimi var unnið endurgjalds-
laust, i sjálfboðavinnu. Ekki má
gleyma hinum merka þætti, sem
konur kórmanna lögðu fram i
söngstarfinu. Þær urðu vissulega
að taka á sig ýmis verk heima
fyrir i sambandi við æfingarnar.
Konunum hefur ekki verið þakk-
að þetta eins og vert væri. Sjálfur
hefði ég ekki getað sinnt þessum
þætti eins mikið og ég gerði, ef ég
hefði ekki átt skilningsrika konu,
er studdi mig eins og raun bar
vitni um.
Ég vil geta þess, að seinni árin
min með Heimi hafði ég mikinn
áhuga á að koma upp blönduðum
kór i sambandi við kórinn. Það
hefði veriðhægt, þvi að nóg var af
kvenfólki með góðar raddir.
Meirihluti kórmanna haföi ekki
áhuga á blönduðum söng, og af
þessu varð ekki. Samkór er þó
miklu meira hljóðfæri en karla-
kór. Þá tel ég og rétt að nota þetta
tækifæri og minnast meö örfáum
orðum á Skagafjörðinn, þetta
fagra hérað, sem hefur fóstrað
okkur þessa kórmenn.
Þegar horft er yfir Skagafjörð-
inn frá Arnarstapa á Vatnsskarði
á sólrikum sumardegi, mun seint
úr minni liða sú fegurð og frið-
sæld er þar mætir manni. Þar
blasa við Héraðsvötn, sem liðast
áfram til hafs, fjallahringurinn
fagur og útverðir landsins,
Drangey, Málmey, og Þórðar-
höfði. 1 þessu fagra umhverfi
hafa margir góðir söngmenn
dvalið frá öndverðu. Sönghneigð
og sönghæfni var meiri hér i
Skagafirði fyrrihluta þessarar
aldar en viða annars staðar. Héð-
an hafa komið sumir beztu söng-
menn þjóðarinnar, eins og t.d.
Stefán Islandi. Ég tel hann tvi-
mælalaust bezta og vinsælasta
tenór hér á landi á þessari öld, að
öllum öðrum ólöstuðum. Hann er
ógleymanlegur eins og hann var
um tvitugt. Það var þessi silki-
mjúki blæfagri hái tenór, með
þessum gullfagra „klanghljómi”
og hin djúpa tilfinning á bak við
allt, sem hann túlkaði. Og ekki
má gleyma Sigurði Skagfield, hin
um háa og þróttmikla hetjutenór.
Það hefur oft verið rætt um að
skagfirzkir tenórar væru hærri og
bjartari en annars staðar á land-
inu. Þetta kom greinilega i ljós á
söngmótum á Akureyri i kringum
1940—1950. Margur spyr, hvað
veldur? Er hér um að ræða ætt-
genga hæfileika? Eða hið sér-
stæða skagfirzka umhverfi?
Kannski er hér um að ræða arf frá
fjarliggjandi kynslóðum skag-
firzkum.
Flestir munu hafa heyrt getið
hinnar frábæru tenórraddar Jóns
ögmundssonar, Hólabiskups.
Þorkell Ölafsson dómkirkjuprest-
ur á Hólum 1769—1807 var einnig
afburða tenórsöngvari. Ennfrem-
ur Sölvi sonur hans, prestur i Hof-
staðaþingum í Skagafirði
1807—1844. Þetta gæti bent til
þess, að fagrar raddir og söng-
hæfni hafi verið arfgengar i ætt-
um þeirra.
— Þú hættir að stjórna Heimi
1968. Hvers vegna?
— Ég skal svara þvi. Mátækið
segir: ,;Bezt er að hætta hverjum
leik þá hæst stendur”. 1 fyrsta
lagi voru timamót i ævi okkar
beggja. Ég varð 65 ára, en Heim-
ir 40 ára. Þaö hafði allt gengiö vel
um vorið; söngurinn á Heklumót-
inu i júni og siðast en ekki sizt
ferðin á Landbúnaðarsýninguna
og söngurinn i Laugardalshöll-
inni, sem áður er hér getið. 1 öðru
lagi var ég að verða kröfuharðári.
Ég vildi sækja meira á brattann
og ná betri og fullkomnari söng.
En til þess varð að sjálfsögðu að
æfa meira og sérstaklega að
raddkenna vel, þvi að radd-
kennslan er undirst. að hreinum
og þjálfuðum kórsöng. Ég taldi
aldrei eftir mér að sitja dag eftir
dag og viku eftir viku við radd-
kennslu. En ég gerði hins vegar
kröfu til að menn mættu vel, þá
gat ég alltaf tekiðá þolinmæðinni.
A þessum timamótum var ég far-
inn að finna leiða hjá einstaka
manni. En ég vildi hins vegar
engan missa. Svo ég tók þessa
ákvörðun einmitt i sambandi við
þessi timamót, sem áður getur.
Þess má lika minnast, að ég var
búinn að stjórna sama kórnum
lengur en nokkur annar söng-
stjóri hér á landi. En það var
vissulega ekki sársaukalaust að
ganga frá þessu söngstarfi, sem
ég hafði lagt mig svo fram um að
byggja upp. Enda kom það á dag-
inn, að um leið og ég hætti stjórn-
inni.þá hættu 15 menn i kórnum.
En þessi s.l. 5 ár hafa margir af
þessum mönnum sungið með mér
við jarðarfarir viðsvegar um
héraðið. Ég er þeim þakklátur
fyrir það.
Frá minu sjónarmiði er allur
söngur i héraðinu i mjög miklum
öldudal og Heimir þar ekki
undanskilinn. Það er ekki nóg að
hrúga saman mörgum mönnum i
kór, það þarf að kenna þeim og
það vel, svo efniviðurinn nýtist. 20
manna kór getur sungið betur en
40 manna kór. Vissulega verður
að gera meiri kröfur til listarinn-
ar nú heldur en um 1930. Það gera
timarnir,sem við lifum á,og hinar
miklu kröfur á öllum sviðum. Ég
tel mig tala hér af lifsreynslu, þvi
það er vissulega nokkur skóli að
hafa stjórnað kórum i 45 ár sam-
fleytt. En þótt ég sé búinn að
fórna mér fyrir söng og tónlist hér
i Skagafirði um áratugi, þá held
ég,að það sé litið metið hér heima
fyrir?
— Varstu ekki um eitt skeið i
Heimi og Karlakór Bólstaðarhliö-
arhrepps samtimis?
— Jú, mér er ljúft að minnast
Karlakórs Bólstaðarhliöar-
hrepps. Ég söng með þeim öðru
hvoru einn vetur. Ég fór riðandi
yfir Vatnsskarðið. Þetta mun
hafa verið laust eftir 1930. Svo
sungum við tvivegis saman kór-
arnir opinbera konserta. Þetta
var ánægjulegt samstarf. Og mér
finnst að Bólhliðingar tilheyri
Skagafirði. Þarna voru mjög góð-
ir söngmenn undir stjórn Gisla
Jónssonar á Eyvindarstöðum.
Jón Björnsson
— Þú hefur stjórnað blönduð-
um kór?
— Ég stofnaöi blandaðan kór á
Sauðárkróki haustiö 1966. Það var
áhugamannakór. Þessum kór
stjórnaði ég i 5 ár. Mjög góðar
raddir. Við sungum samtals 18
konserta viðsvegar um Norður-
land. Haukur Guðlaugsson frá
Akranesi lék undir fyrir okkur á
þessum kosertum. Ég á margar
ljúfar minningar frá þessu sam-
starfi. 1 haust réði ég mig svo
kirkjuorganista við Sauðárkróks-
kirkju og er þar með margt af
þessu ágæta fólki i kirkjukórnum.
— Þú ert búinn að semja mik-
inn fjölda sönglaga?
— Ég átöluvert af lögum i
handritum. Nokkra tugi. Það
hafa verið sungin nokkur af lög-
um eftir mig bæði af kórum og
einsöngvurum. Ég hef löngum
haft ánægju af að ljá fögrum ljóð-
um vænti með tónum. Lag getur
gefið ljóði meira gildi og aukið lif,
ef vel tekst. Ég er vissulega þakk-
látur öllum, sem taka lög min til
flutnings. Þau eru bara svo sára-
fá komin i umferö, ef svo mætti
segja.
— Þú varst i sérstöku boði hjá
Skagfirzku söngsveitinni i fyrra.
Af hvaða tilefni var það?
— Ég var i boði hjá Skagfirð-
ingafélaginu og Skagfirzku söng-
sveitinni siðasta vetrardag i
fyrra i Þjóðleikhúskjallaranum.
Þetta var nú ekki af neinu sér-
stöku tilefni. En þetta fólk var svo
elskulegt að bjóða mér og flytja i
þessu hófi 12 lög eftir mig, heilt
prógram: kórlög, dúetta, og ein-
söng. Og ég á i rauninni engin orð
til aö þakka þennan sóma og vin-
semd utan mins héraðs. Þetta
kvöld er eitt af perlunum i sjóði
minninganna, sem ég fæ aldrei
fuilþakkað. Nú svo er fleira, sem
ég á þessum aöilum að þakka.
Þetta fólk er að gefa út sönglaga-
hefti eftir mig, sem kemur út nú
um þessar mundir. Einnig hljóm-
plötu með lögum eftir mig o.fl.
Þetta get ég aldrei fullþakkað. Ég
get ekki stillt mig um að þakka
Framhald á bls 39
ÍRNSSON Á HAFSTEINSSTÖÐUM í SKAGAFIRÐI
Þetta vakti mikla furöu:
Hvernig rataði laxinn aftur á
fornarstöðvar, og hvar hélt hann
sig þaö timabil, er hann var i sjó?
Ameriskur prófessor, A.D.
Hasler, lagði mikið af mörkum til
þess að komast til botns I þessu.
Hann haföi bækistöö sina i veiði-
skipum á Kyrrahafi, og hann
valdi úr afla fiskimannanna þá
laxa, sem hann hélt, að væru á
leiö til lands. 1 þá festi hann litið
tæki, sem á var hylki meö örsmá-
um töflum, gerðum úr litarefni,
er leystust upp i vatni.
Löxunum var sleppt meö þenn-
an umbúnað, sem þannig var úr
garði gerður, aö hann sleppti
einni litartöflu þriðju hverja
klukkustund. Litarefnið leitaði
upp i sjávarskorpuna, þar sem
það myndaði rauða bletti. Með
þessum hætti gat Hasler fylgt
löxunum eftir i þyrlu, unz þrotnar
voru litartöflurnar. Það er auð-
vitað takmörkum háð, hversu
mikið lax getur burðazt með, þótt
hann sé sterkur fiskur og stæltur,
en eigi að siður reyndist unnt að
hafa töflurnar nógu margar til
þess, að fylgjast mætti meö ferð-
um fiskanna i tvo sólarhringa.
Það sannaðist, að allir laxarnir
höguðu ferðum sinum eftir gangi
sólar. Og þá vaknaði sú spurning,
hvort þeir hefðu i sér einhvers
konar áttavita eöa raunar öllu
heldur sólvita, sem kæmi þeim að
gagni á feröum þeirra. Hasler
uppgötvaði svarið heima i til-
raunastofu sinni. Hann lét búa til
stór fiskabúr, er svo var frá geng-
iö, aö sól gat skinið á þau, og sú
varð reyndin, að allir laxarnir
sneru I sömu átt i kerjunum, mið-
að við afstöðu sólar.
En Hasler lét sér ekki nægja
þetta. Hann setti upp hlifar, svo
að sólin skini ekki beint á kerin og
kom fyrir speglum, sem endur-
köstuöu sólarljósinu. Arangurinn
var sá, er hann hafði vænzt:
Laxarnir villtust á spegilmynd-
inni, og héldu hana sólina. Þar
með voru færð að þvi haldgóð rök,
að laxinn stýrir ferðum sinum
eftir göngu sólar.
En hvernig vék þvi viö, aö lax-
inn rataði á rétt fjarðarmynni og
réttan árós? Þetta var einnig
rannsakað. Mikiö af laxahrogn-
um var tekiö úr á einni i Þýzka-
landi og þau sett i klakstöö. Seiöin
voru siðan látin i fljót, sem var
langt frá þeim stað, þar sem
hrognin höföu verið tekin. Mark-
miðið var að komast að raun um,
hvort það væru erfðir, sem leiddu
laxinn I rétta á. Þá hefðu þeir átt
að fara i ána, þar sem hrognin
voru upphaflega tekin. Væri á
hinn bóginn einhvers konar
minni, sem leiddi laxinn á réttar
stöðvar, var þess að vænta, aö
hann kæmi fram á uppvaxtar-
stöðvunum. Tilraunin sannaði, að
hið siðara var rétt, svo sem allir
Islendingar, sem eitthvað vita um
göngufiska, kunna nú oröiö skil á.
Þetta leiddi i ljós, aö laxinn
hafði einhvers konar minni i
bezta lagi. Hann hlaut að geta
gert sér grein fyrir vatni upp-
vaxtarárinnar á einhvern hátt.
Þegar hér var komið, var mönn-
um kunnugt, að lax var mjög
lyktarnæmur, þvi að sannað hafði
verið, að hann varö þess var, ef
örlitill dropi af lyktarefni var lát-
inn i vetn. Gat verið, að þefvísi
hans leiddi hann aö réttu ár-
mynni?
Stofnað var til nýrrar tilraunar
til þess aö fá skorið úr þessu.
Tvær ár runnu i fjörö einn, og nú
voru veiddir 1 firðinum margir
laxar, sem voru á göngu i aðra
ána. Þeffæri sumra laxanna voru
gerö óvirk, en annarra ekki. Siö-
an var þeim öllum sleppt.
Hvaö gerðist svo? Allir fiskarn-
ir, sem voru meö þeffærin i lagi,
gengu i þá á, sem menn vissu, að
var uppvaxtarstaður þeirra, en
hinir skiptúst á árnar af handa-
hófi. Þar með var ráðin sú gáta,
hvaö leiddi laxinn á réttar stööv-
ar. Þaö var einhver munur á
vatninu i ánum, jafnvel þótt vis-
indamenn gætu ekki með full-
komnustu tækjum gert sér grein
fyrir þeim mun, og I laxinum
loddi einhver endurminning um
vatn uppvaxtartimans, bundin
við lyktina.
Þessar uppgötvanir allar eru
undirstaða laxaræktar, sem
stunduð hefur verið i mörgum
löndum á liðnum árum, ekki hvaö
sizt hér, þar sem laxár eru hvaö
beztar i veröldinni og umhverfi
allt upprunalegast og óspilltast.