Tíminn - 18.03.1973, Blaðsíða 33

Sunnudagur 18. marz 1973.
TÍMINN
33
Hér er konungur Svfþjóöar I veiðiferö, og hittir fyrir álfa.
Marbendill, teikning i útlendri úgáfu ísienzkra þjóösagna frá árinu 1862.
var auöugt, en mennirnir gátu
ekki eignazt auöæfi þess, þau
hurfu eöa urðu að dufti i sólskini.
Stundum stálu álfar manna-
börnum og settu i staðinn sin
börn, sem kölluð voru þá um-
skiptingar. Stundum ginntu þeir
til sin ungar stúlkur eða pilta i
hóla sina til að giftast huldu-
manni eða konu. En yfirleitt var
þetta þó áreiðanlegt fólk, sem
treysta mátti að vissu marki, og
hjálpaði fólki og þáði hjálp I stað-
inn.
Lengra i burtu i skógunum eða
uppi i fjöllum, I vötnum eða sjó,
bjuggu hættulegri verur. Stund-
um var álitið, að þaöværueinbú-
ar. Tröllin i fjöllunum byggju yfir
töframætti og þætti gott
mannakjöt. En þau voru yfirleitt
heimsk og jafnvel hægt að leika á
þau. Stundum birtust fagrar
kvenverur mönnum, sem reikuðu
einir um veiðilönd og skóga og
reyndu að tæla þá eða fifla.
Einnig kom það fyrir, að ung-
ar stúlkur, sem gættu búsmal-
ans eða nautgripa uppi um
fjöll og heiðar, sáu unga
sveina, sem liktust ástvinum
þeirra og vildu freista þeirra.
Ekki gátu þó þessar verur alveg
duiið uppruna sinn — stundum
höfðu þær kýrhala eða holu I
baki: hafmeyjar höfðu ætið græn
augu, og skikkjuhorn þeirra var
ætið vott. Ef hið sanna kom fram I
dagsljósið urðu þær að hverfa frá
ætlunarverki sinu.
í vötnum og ám bjuggu nykrar,
sem heimtuðu sina fórn sjöunda
hvert ár. A Noröurlöndum léku
þessir vatnabúar á fiðlu til aö
tæla fólk til sin. Og oft var þvi
hvilsað i leynd, að góöir fiðluleik-
arar hefðu lært list sina af nykrin-
um, sem jafnvel var talinn
skyldur djöfsa, en með þvi móti
var það gefiö i skyn, aö tónleikar
og dans væru af hinu illa tagi.
Hafmeyjar og marbendlar
höfðu ekki mikil afskipti af mönn-
um, en þó kom það fyrir, að haf-
meyjar vöruðu sjómenn við
stormi. Alitið var, að þær væru
forvitrar, gætu sagt fyrir um
óorðna hluti, ef menn bara næðu
tali af þeim. Stundum birtust þær
á eyjum og afskekktum ströndum I
Norðurhöfum, köstuðu ham
sinum og dönsuðu. Ef menn náðu
i ham þeirra, fylgdu þær þeim
heim. Margar duglegar
sjómannsættir voru sagðar eiga
ætt sina að rekja til slikra for-
mæðra. En fyndu þær hami sina
aftur, gripu þær þá og hurfu til
sinna heimkynna, og áttu þá ekki
afturkvæmt. Og slikar sagnir eru
ófáar.
Hin fagna hafmeyja á Löngu-
línu i Kaupmannahöfn á þó ekkert
skylt við þessar hafmeyjar i þjóð
sögum Norðurlandabúa. Hún er
ættuð úr ævintýrum H.C. Ander-
sens. Hún er fögur ásýndum, þar
sem hún situr ein úti á steini, en
hún er litt kunnug i Norðurhöfum.
Ekki kveður mikið að ófreskjum
eða kynjadýrum i þjóðsögum
okkar. Þó fylgja þau mönnum
stundum sem afturgöngur —
svartir hundar, þrifættir eða
höfuölausir hestar svin eða sauð-
kindur. Þau líkjast öðrum dýrum,
eru þó stærri — og það boðar illt
að mæta þessum óskapnaði, veik-
indi eða dauða. Skoffin kemur úr
hanaeggi, en hann verpir einu
eggi, þegar hann er sjö ára gam-
all. Skoffínið er slik meinvættur,
að allt liggur þegar dautt, er það
litur á.
í Danmörku og Suður-Sviþjóð
var það trú manna áður, að bý-
flugnalirfa væri eitruð, og hún
gæti spýtt eitrinu úr niu feta fjar-
lægð. Ef maður át hnetu með
ormi i, og hún gengi niður af hon-
um óskemmd, þá mundi ormur-
inn grafa sig i jörðu niður og vaxa
og vaxa, þar til hann væri margra
milna langur og gæti valdið jarö-
skjálfta. Sögurnar segja, að slik-
ur lindormur geti brölt upp úr
jörðu og umlukt kirkjur og ógnaö
þeim. Ein leið var til aö ráöa
niðurlögum hans, sú að ala naut-
kálf i sjö ár á eintómum hnetum
og nýmjólk — og þá gæti hann
yfirbugað orminn, en mundi biða
bana sjálfur um leið. Slikur
bardagi er sýndur á höggmynd
einni á Ráðhústorginu i Kaup-
mannahöfn.
Þá trúðu menn þvi áður fyrr, að
i skógum hefðust við stórar
slöngur, eitraðar og mannskæö-
ar, en þó gætu djarfir menn og
einarðir ráðiö niðurlögum þeirra
með kylfu. Enn stærri og hættu-
legri voru þó skrimsli þau sem
liföu i stöðuvötnum á Norðurlönd-
um. Sú var þó bót i máli, að þegar
þau urðu of stór, rak þau niður
fljótin og út á haf, en þar hefur
þeirra oröiö vart frá miðöldum og
allt til þessa dags. Olafur
Magnús, kaþólskur biskup I
Sviþjóð, gaf út Carta Marina (sjó-
kort) árið 1539 og 16 árum siðar
sögu Norðurlandaþjóða. Þarna er
eru lýsingar á þessum skrimslum
eða sjóormum og fylgja
teikningar af þeim og öðrum
skrimslum sem er aö finna i
Norðurhöfum. Einn þeirra
kallast Kraki—afar stór skepna,
sem stundum kom upp að strönd
Noregs. Svo stór var hann, að
margir sjómenn gátu gengið á
land á honum og kynnt elda og
haldið að þar væri um eyju aö
ræða. Svo þegar skepnunni
hitnaöi I hamsi, stakk hún sér i
djúpið, og mennirnir drukknuöu.
Nú hafa timar breytzt, og
furðuskepnur allar eru sjaldgæf-
ar. Ef til vill leynast þó einhverj-
ar i skógum Sandinaviu eða i
óbyggðum og á eyðiströndum,
þar sem jafnvel Isbirnir eru
sjaldséðir. í mannabyggðum lifa
einungis kynjasögur, kvæöi og
nokkrar teikningar eða högg-
myndir, sem minna á þessi
fyrirbæri. Ef til vill hefur skyn-
semin náð of miklum tökum á
mönnunum.
SK þýddi og endursagði