Fréttablaðið - 13.08.2005, Blaðsíða 57

LAUGARDAGUR 13. ágúst 2005 25
Vísindavefurinn hefur fengið
nokkrar spurningar um olíu, svo
sem um það hvernig hún verður
til, hvað verður um tómarúmið
sem myndast þegar olíu er dælt
upp og hvort hún hafi einhvern
tilgang neðanjarðar. Nú þegar er
að finna nokkur svör á vefnum
um olíu.
Hvernig myndast olía?
Bæði jarðgas og jarðolía eru kol-
vetnasambönd. Jarðgas er að
mestum hluta metan, CH4, en
jarðolía er mynduð úr flóknari
keðjum og hringjum af C og H.
Þessi efni eru af lífrænum toga,
einkum mynduð úr leifum smá-
særra svifþörunga og annarra
plantna sem eitt sinn lifðu í höfum
og stórum stöðuvötnum. Þegar líf-
verurnar deyja falla þær til botns
og grafast undir seti, blandaðar
leir sem þangað berst.
Til að olíulindir myndist þarf
ýmsum skilyrðum að vera full-
nægt. Í fyrsta lagi þarf að vera
mikið af lífrænu efni í uppruna-
lega setinu og það þarf auk þess
að vera súrefnissnautt því að
annars oxast lífræna efnið í CO2
og tapast. Í öðru lagi þarf setið
að grafast nægilega djúpt, oft-
ast meira en hálfan kílómetra,
þannig að nauðsynlegur hiti og
þrýstingur náist til að þau efna-
hvörf verði sem mynda olíu og
jarðgas. Olía fer að myndast við
50-60˚C en jarðgas úr olíunni við
100˚C. Í þriðja lagi þarf olían,
sem myndaðist dreift í setinu,
að safnast saman á einn stað í
vinnanlegu magni – oftast er þar
þá gropinn (e. porous) sand-
steinn eða kalksteinn sem verð-
ur þó að vera „lokaður að ofan“
til þess að olían og gasið tapist
ekki.
Hvað verður um tómarúmið?
Olían, að ekki sé talað um gasið,
er eðlisléttari en vatn og berg
og seytlar því um gropin jarð-
lögin í átt til yfirborðsins. Á
þeirri leið getur hún komið að
hafti eða „gildru“ – þéttu jarð-
lagi – sem hún kemst ekki gegn-
um þannig að hún safnast fyrir
og myndar olíulindir.
Fyrstu olíuborholurnar voru
sannkallaðar lindir eða „gos-
brunnar“ (e. gusher) því olían
var undir þrýstingi og sprautað-
ist í loft upp þegar stungið var á
haftinu. Nú orðið eru slíkar lind-
ir sennilega allar uppurnar og
olíunni er dælt upp til yfirborðs-
ins. Ekki myndast þó tómarúm –
gömul speki segir að náttúran
forðist tómarúm (lat. horror
vacui) – heldur sígur yfirborðið
eða þá að vatni er dælt niður til
að lyfta olíunni og koma í stað
hennar í berginu.
Hefur olía einhvern tilgang neð-
anjarðar?
Varðandi það hvort olía hafi til-
gang neðanjarðar er því til að
svara að ekkert í náttúrunni hefur
tilgang. Í sögu sinni Birtingi hæð-
ist Voltaire að „mannhverfri
heimspeki“ Leibniz – að menn séu
með nef til að geta borið gleraugu
og fætur til að geta gengið í bux-
um. Lífið varð til á jörðinni vegna
þess að eðlis- og efnafræðilegar
forsendur voru fyrir því og það
sama á við um olíu og olíulindir.
Kúnst lífsins, og mannkynsins, er
að notfæra sér þær aðstæður sem
bjóðast hverju sinni – í þessu til-
felli að olía myndast úr lífrænum
leifum og getur safnast saman
vegna jarðfræðilegra aðstæðna.
Olían hefur þannig ekki neinn sér-
stakan tilgang eða hlutverki að
gegna þar sem hún er neðanjarð-
ar.
Loks má geta þess að þótt
fyrsta olíulindin hafi ekki upp-
götvast fyrr en árið 1859 hafði
olía og annað eldsneyti af svipuðu
tagi, til dæmis mór og kol, verið
notað frá örófi alda sem varma-
gjafi.
Sigurður Steinþórsson,
prófessor í jarðfræði við HÍ.
Eru til menningarheimar þar
sem fólk er nafnlaust?
Í þúsundir ára hefur tíðkast að
mönnum séu gefin nöfn og
mannanöfn koma fyrir í elstu rit-
uðum heimildum. Þótt meginhlut-
verk nafna sé að greina persónur
hverja frá annarri liggja oft aðrar
ástæður að baki nafngiftum. Gyð-
ingar gáfu oft alvarlega veikum
sjúklingi nýtt nafn í þeirri von að
hann styrktist og gæti orðið að
nýjum manni. Í Biblíunni eru
dæmi um að nöfnum sé breytt til
þess að merkingin hæfi nafnbera
betur. Sumir þjóðflokkar trúa því
að einstaklingur geti orðið nýr
maður með því einu að breyta um
nafn. Indíánaþjóðflokkur einn í
Suður-Ameríku trúir því til dæm-
is að hver sá sem deyr af ætt-
flokknum hafi undir höndum skrá
með nöfnum ættingja sinna til
þess að hann geti komið og sótt þá
yfir í dauðraríkið. Til þess að
koma í veg fyrir það taka ættingj-
arnir upp ný nöfn. Með því telja
þeir sig hafa leikið á hinn látna og
hann þekki þá ekki aftur.
Af því sem vitað er um nafn-
gjafir og mikilvægi þeirra verður
að teljast ólíklegt að til séu menn-
ingarheimar þar sem engin nöfn
eru gefin. Þrátt fyrir leit hefur
höfundi ekki tekist að finna heim-
ildir um slíkt.
Guðrún Kvaran, prófessor, for-
stöðumaður Orðabókar
Háskólans.
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem nefnast.
Að jafnaði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Meðal spurninga sem þar
hefur verið glímt við að undanförnu eru: Hvernig er veðurfarið á Hawaii,
hvað þýðir „að höstla“, hvað er tilvistarstefna, hvað olli Challenger-slysinu
árið 1986, hvað er átt við þegar fólk segir 'frá blautu barnsbeini' og hvað eru
til mörg litbrigði af jaspis? Hægt er að lesa svör við þessum spurningum og
fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
Olía og tómarúm
OLÍU dælt upp í Texas í Bandaríkjunum.
Sjötta þáttaröð af The Sopranos
fer í loftið í Bandaríkjunum í
mars á næsta ári. Upphaflega
áttu þættirnir að vera tólf tals-
ins en nú hefur verið ákveðið að
bæta átta við. Verða þeir frum-
sýndir í janúar árið 2007.
„Þegar eins merkilegur þátt-
ur og The Sopranos er í gangi
vilja áhorfendur að hann haldi
áfram eins lengi og mögulegt er.
Þess vegna erum við himinlif-
andi með það að David Chase
(höfundi þáttanna) hafi langað
að segja fleiri sögur,“ sagði for-
maður HBO-sjónvarpsstöðvar-
innar.
Orðrómur var uppi um að
sjötta þáttaröðin yrði sú síðasta
en framleiðendur þáttarins hafa
ekki viljað staðfesta það. Svo
getur því farið að The Sopranos
haldi áfram í einhver ár til við-
bótar, sem eru frábær tíðindi
fyrir hina fjölmörgu aðdáendur
þáttarins. ■
M
IX
A
•
fí
t
•
5
0
8
1
2 Ágrip af sögum nokkurra einstaklinga sem
félagar Íslandsdeildar Amnesty International
hafa átt þátt í að frelsa síðustu 30 árin.
Þetta fólk var fangelsað fyrir þær sakir einar að
tjá trú sína eða skoðanir, eða vegna kyns síns og
uppruna. Þetta fólk kallar Amnesty International
samviskufanga.
„Á dimmustu tímum fangavistar minnar komu orð
ykkar og bréf sem dropar af regni, sem lengi hefur
verið beðið eftir í endalausri eyðimörk. Frelsi mitt í
dag er ávöxtur þols ykkar og þreks, vinnu og hug-
rekkis.“ Mohamed El Boukili frá Marokkó.
Dropar af regni
Amnesty International á Íslandi í 30 ár
Sýning í Blöndustöð
Áhugaverð sýning í Blöndustöð á Norðvesturlandi – 200 m ofan í jörðinni.
Opið alla daga frá kl. 13 til 17.
Amnesty International
www.amnesty.is






 
 


THE SOPRANOS Mafíuþættirnir The Sopranos hafa notið gífurlegra vinsælda undanfarin ár.
Átta fláttum bætt vi›