Tíminn - 26.10.1975, Blaðsíða 17
Sunnudagur 26. október 1975.
TÍMINN
17
SVALANDI
ANDRÚAASLOFT
Jakob Thorarensen:
SKÁLDVERK I-VI
Almenna bókafélagið 1975.
ÞEGAR JAKOB
THORARENSEN andaðist, I
aprilmánuði 1972, rösklega hálf-
niræður að aldri, hafði hann af-
kastað miklu ævistarfi sem rit-
höfundur. Eftir hann lágu tiu
ljóðabækur, sjö srnásagnasöfn
og eitt leikrit, sem að visu hafði
ekki komið út i bók, en verið
flutt oftar en einu sinni opinber-
lega. Allur ber þessi skáldskap-
ur skýr einkenni höfundar sins,
þau „jakobsku” einkenni, sem
Jakob Thorarensen átti einn.
Oftast eru ljóð Jakobs
Thorarensens stæðileg að ytri
gerð, þau minna á hreggbarin
fjöll, eru traustleg en heldur
ómjúk viðkomu. Hann virðist
hafa haft miklar mætur á sterk-
um orðum og jafnvel tekið á sig
krók til þess að geta komið þeim
að, þótt stundum yrði honum
hált á þeirri viðleitni, eins og
bráðum mun sýnt verða.
Mörg Ijóða Jakobs urðu fljótt
ákaflega vinsæl, og munu yrkis-
efni hans hafa átt drjúgan þátt i
þvi. Ég man vel þá tið, fyrir
nokkrum áratugum, þegar
kvæði hans Skuggamyndir,
heillaði svo hjörtu rómantiskra
ungmeyja i afskekktum sveit-
um, að það gekk i afskriftum bæ
frá bæ.:
Stuttu siðar straumur þungur
steðjar fram með konulik,
lemur þvi við kletta og
klungur,
kastar þvi svo upp i vík.
Henni þótti þetta betra,
þessi grimmu heljartök,
en að vistast átján vetra
i ógæfunnar þrengstu vök.
Hér hefði höfundurinn átt að
setja punkt og láta kvæðið ekki
verða lengra, en þvi miður tók
hann þann kost að fara að pré-
dika frá eigin brjósti, og þá dett-
ur allt niður á jafnsléttu. Siðasta
erindið i kvæðinu er svona:
Þú, sem veldur þessum
skrefum,
þekkir blygðun svikarans
og færð að kenna á
hefnihnefum
hnúabera sannleikans.
Hér reiðir skáldið refsivönd-
inn, en málið er þróttlaust,
höggið verður vindhögg.
Ég hef valið þetta dæmi vegna
þess, að hér erum við komin i
námunda við það, sem mér,
persónulega, hefur alltaf fundizt
einn lakasti ljóðurinn á ráði
Jakobs Thorarensens sem
skálds. Hann er engan veginn
laus við þá synd, sem margir
höfundar hafa drýgt, bæði fyrir
hans daga og eftir, — og er til
dæmis mjög áberandi hjá
Kristjáni Fjallaskáldi — að
hrúga saman máttlausum og
marklitlum stóryrðum. (Hér á
ég auðvitað ekki við klúryrði
eða dónalegar skammir. Jakob
Thorarensen var of vandur að
virðingu sinni til þess að honum
dytti nokkru sinni i hug að
óhreinka skáldskap sinn með
sliku). En eins og flestir munu
nú vera farnir að skilja, að
,,...nú er horfið Norðurland/nú á
ég hvergi heima,” er margfalt
sterkari skáldskapur en ,,...i
jörmunefldum iturmóði...”,
þannig mun það einnig ásann-
ast, þótt siðar verði, að örstutt,
hnitmiðuð smásaga, eins og
Helfró eftir Jakob Thorarensen
mun lifa lengur en tylft kvæða,
þar sem reynt er að taka á af
öllum kröftum. — Fyrst minnzt
hefur verið á rekið — og ofrekið
— orðalag hjá Jakobi Thoraren-
sen, er ekki siður skylt að geta
hins, að mjög oft tekst honum að
yrkja heil kvæði með sterku orð
færi, án þess að spennufall
verði, eða málið verði nokkru
sinni tilgerðarlegt, og er 1
hákarlalegum þar nærtækt
dæmi. Og hann gat lika ort létt
og lipurt (t.d. kvæðið Mikill
munuro.fi.), þótt vafalaust hafi
honum verið tamari hinn stirö-
ari stillinn.
Allt öðru máli gegnir um sög-
ur Jakobs Thorarensens en
kvæði hans. Þær eru yfirleitt
Jakob Thorarensen
skrifaðar i ljósu og lipru máli,
auðveldu aflestrar. Hann skrif-
aði góð og eðlileg samtöl, ekki
sizt þegar hann lagði gömlum
kjarnakörlum og harðjöxlum
orð i munn. Hann hefur vafa-
laust kynnzt nokkrum slikum og
fengið á þeim vissar mætur, svc
oft sem sú manngerð skýtur upp
kollinum i skáldskap hans. Vist
verða þeir karlar ekki alltaf
neinir englar i meðförum
Jakobs, en traustir eru þeir og
sjá.lfum sér samkvæmir, og —
prýðilegt söguefni.
Mikið hefur verið rætt um
skop og hæðni Jakobs Thoraren-
sens. Arni Hallgrimsson nefnir
það „hina alkunnu Jakobsku
kaldhæðni,” i ritdómi i Iðunni
1929, og fleiri hafa tekið i sama
streng. Sjálfsagt verður þvi ekki
á móti mælt, að háðið sé sterkur
þáttur i skáldskap hans, en ein-
hvern veginn er það nú samt
svo, að þótt hæðni hans sé
„stundum gróf og köld”, eins og
Eirikur Hreinn Finnbogason
borgarbókavörður segir i rit-
gerð sinni Um Jakob Thoraren-
sen og skáldskap hans, þá er
ekki auðvelt að fyrtast eða reið-
ast við lesturinn. Honum er ekki
lagið að vera ónotalegur og sær-
andi. Jakob Thorarensen átti
ekkert skylt við þau samá-
menni, sem geta ekki sagt skoð-
un sina á' hversdagslegustu
málum, án þess að særa náung-
ann.
Þegar Jakob Thorarensen
fæddist, voru enn eftir fjórtán ár
af nitjándu öldinni. Hann var
orðinn fulltiða maður, þegar
þær holskeflur riðu yfir, sem
áttu eftir að umturna islenzku
þjóðlifi gersamlega. Þvi hefði
mátt ætla, að hann liti samtið
sina hornauga og hefði jafnvel
ýmugust á öllu bramboltinu og
„framförunum.” Þetta mun þó
vera helzt til grunnfærnisleg
ályktun. Það er að visu augljóst
hverjum manni, sem eitthvað
þekkir skáldskap Jakobs
Thorarensens að ráði, að hann
hefur haft miklar mætur á eðli-
legu, heilbrigðu lifi sveitafólks,
en það táknar ekki, að hann hafi
verið fullur fordóma gagnvart
bæjalifinu. Og ekki eru sveita-
menn einir um það að neyta
brauðs sins i sveita sins andlitis.
(Sbr. hákarlamennirnir, sem
Jakob orti um). Hins vegar var
Jakob Thorarensen nógu vitur
maður til þess að skilja hættuna
sem þvi fylgir, þegar örlitil
dvergþjóð eins og Islendingar
hefur svona rækilega endaskipti
á öllum hlutum, svo að segja i
einni svipan, og naumast munu
barnasjúkdómar og vaxtar-
verkir Reykjavikur hafa farið
framhjá honum. Svar hans við
þessu öllu var að halda sem
fastast við forna hefð, bæði um
form skáldskapar og val yrkis-
efna. Hvort sem þau viðbrögð
hafa verið ómeðvituð eða af
ásettu ráði gerð, eru þau á allan
hátt eðlileg. Hitt er annað mál,
hvort skáldskapur Jakobs hefði
ekki grætt á dálitið „nýtizku-
legri” vinnubrögðum.
Um þessa nýju útgáfu á verk-
um Jakobs Thorarensens hafa
þeir séð, Eirikur Hreinn Finn-
bogason borgarbókavörður og
Tómas Guðmundsson skáld.
Tómas skrifar formála, en
Eirikur birtir aftast i siðasta
bindi ritgerð, sem heitir Um
Jakob Thorarensen og skáld-
skap hans. Þetta er mjög fróð-
leg ritgerð, hófsöm og sann-
gjörn i garð skáldsins, að þvi er
bezt verður séð.
En þótt jafnágætir menn og
Eirikur Hreinn Finnbogason og
Tómas Guðmundsson hafi um
fjallað, þá verð ég að segja, að
mér finnst útgáfunni að ýmsu
leyti áfátt, — að sitthvaö hefði
mátt betur fara.
Ritsafnið hefst á sögum, en
fyrstu bækurnar, sem komu frá
hendi Jakobs Thorarensens,
voru ekki sögur heldur ljóð.
Hann hafði sent frá sér fjórar
ljóðabækur, þegar fyrsta smá-
sagnasafnið kom út.
Þegar að ljóðunum kemur,
hefði farið vel á þvi að láta
hverja ljóðabók halda sinu
gamla nafni og efni, sem sjálf-
stæðum kapitula i heildarverk-
inu. Með þvi móti hefði þeim,
sem nú lesa skáldverk Jakobs i
fyrsta skipti, orðið miklu hæg-
ara um vik að kynna sér þróun
skáldsins frá einni bók til ann-
arrar.
Að lokum hefði verið mjög
æskilegt, ef birt hefði verið að
bókarlokum yfirlit um þau verk
Jakobs Thorarensens, sem ekki
eru i þessari útgáfu, svo og
hvar þau væri að finna. I þvi
sambandi dettur mér i hug smá-
sagan Jarðabætur, sem birtist i
Iðunni árið 1929 (og hefst þar á
bls. 130). Þessi saga er ekki i
hinu nýja ritsafni, og svo undar-
legt sem það er, þá hefur mér
ekki tekizt að finna hana i smá-
sagnasöfnum skáldsins. Má þó
mikið vera, ef Jakob Thoraren-
sen hefur ekki einhvern tima
tekið hana með i bók, þvi að i
þessari gömlu sögu birtast ein-
mitt mörg þeirra einkenna, sem
seinna áttu eftir að setja svip á
skáldskap hans. Lýsingin á
þögulu striöi þeirra stórbænd-
anna, Björns á Smyrilfelli og
Sæmundar i Lindahlið, er ágæt-
lega „jakobsk.” — Þess má
geta, að Jarðabætur birtust i Ið-
unni undir dulnefninu Jón Jökl-
ari.
Mörg nöfnin á bókum Jakobs
Thorarensens eru valin af mik-
illi smekkvisi og i góðu sam-
ræmi við efni þeirra: Kyljur —
Stillur — Heiðvindar — Hrim-
nætur. Þó held ég að mér finnist
Svalt og bjart bera af hinum
nöfnunum öllum. Yfir skáld-
skap Jakobs er svalur þokki og
þar er bjart um að litast, eins og
i hreinni, hvitskúraðri baðstofu.
-VS.
;nwood
aU'/J£í»,
r'n«;rfur friá\sar
i7ó—112
Uav9av
me
Svörtu
Maríu
frá
RAOI@)NETTE
Sterkur stereo-magnari 2x20 wött Sinus (2x35 wött
musik).
Útvarpstæki með langbylgju, 2 miðbylgjum og FM
bylgju.
Cassettu upptöku- og atspilunartæki með sjálfvirku
stoppi.
Fyrir bæði Chrome cassettur og venjulegar STD.
Teljari.
Stórglæsilegt stereo-tæki með innbyggðu útvarpi og
cassettu segulbandstæki.
Hver vill ekki njóta eiííf ra unaðsstunda með Svörtu
Maríu fyrir aðeins KR. 124.205
Einar Farestveit & Co hf.
Bergstaðastræti 10 A
Simi 1-69-95 — Reykjavik
Góðir
greiðslu
skilmálar