Tíminn - 11.12.1975, Page 59

JÓLABLAÐ 1975
59
um. Ekki þekkjum vib neinar
menjar um þessa hlýindakafla
hérlendis, þótt i Miö-Evrópu sjái
þeirra viöa staö. Vel má vera, aö
jöklar hafi þegar fyrir 50.000
árum alls staöar náö út á strend-
ur landsins eöa út i sjó. Isaskil
munu fyrst hafa legið nærri þvi
sem nú eru vatnaskil um miðbik
landsins, en þegar meginjökull-
inn stækkaði, hækkaði hann jafn-
framt og munu isaskilin þá hafa
færzt sunnar, þ.e.a.s. á móti úr-
komuáttinni, enda eru jökulbung-
ur þykkra og mikilla jökla háðir
úrkomu og landslagi. Þegar
meginjökull siöasta jökulskeiðs
varð stærstur, fyrir um 20.000 ár-
um, lágu isaskilin langt fyrir
sunnan núverandi vatnaskil eða
sem næstTorfajökli þaðan austur
um miðjan Vatnajökul til austurs,
en önnur meginisaskil lágu frá
Kverkfjöllum norðureftir Möðru-
dalsfjallgarði til Melrakkasléttu.
Af legu isaskila er ljóst, að suð-
austanáttin hefur verið úrkomu-
sæl á isöld eins og nú, og snjósöfn-
unin einkum orðið sunnan til á
meginjöklinum, en norðan þeirra
og vestan hefur úrkoman verið
minni. Liklega hefur úrkomu-
munur þá verið meiri á milli
Norðurlands og Suðurlands en nú
er, og þó er úrkoman nú t.d. nær
10 sinnum meiri á Kviskerjum i
öræfum, um 3200 mm á ári, en á
Mýri i Bárðardal, þar sem hún er
um 340 mm á ári. Frá snjó-
fyrningasvæðunum við isaskilin
skreið meginjökullinn til allra
átta og þakti sunnanvert landið,
svo að vart hefur séð þar i dökkan
dil. Jökulstraumurinn til norðurs
hefur hins vegar leitað niður dali
norðan lands og út i sjó, sem
miklir en aðskildir skriðjöklar.
Liklega hafa hin hærri fjöll milli
Skjálfanda og Skagafjarðar verið
jökullaus og veitt jurtum og ýms-
um smærri dýrum vaxtarstaði,
þótt ekki sé það sannað svo óyggj-
andi sé. Þar hefur þá verið um-
horfs svipað og nú er i Esjufjöll-
um i Vatnajökli, en þar vaxa ofan
800-900 m hæðar yfir sjó um 100
tegundir háplantna — hið feg-
ursta blómstóð. Auk meginjök-
ulsins hafa verið sjálfstæðir jökl-
ar á Snæfellsnesi, Vestfjarða-
kjálkanum og dal- og hvilftarjökl-
ar á fjalllendinu um miðbik
Norðurlands sem sameinazt hafa
meginjöklinum niðri i dölum og
fjörðum.
Stærð isaldarjökulsins
Um útbreiðslu eða stærð jökla
siðasta jökulskeiðs veita enn sem
komið er jökulrákir á annesjum
og eyjum glögga vitneskju. Menj-
ar jökulrofs finnast á nær öllum
annesjum, t.d. bæði á Melrakka-
sléttu og Garðskaga, og einnig i
úteyjum, svo sem Mánáreyjum
og Grimsey, sem þó er um 40 km
undan landi. Jökullinn, sem fór
yfir þessar eyjar, kom úr suð-
austri, sennilega þangað skriðinn
frá isaskilum á Melrakkasléttu
eða Hólsfjöllum. Þetta sýnir að
jökull hefur alls staðar gengið út
fyrir núverandi strönd á siðasta
jökulskeiði. Það skal tekið fram,
að i Vestmannaeyjum finnast
engar jökulmenjar, eyjarnar
sennilega yngri en 12.000 ára.
Lengi vel voru engar jökul-
menjar þekktar á sjávarbotni hér
viö land. En fyrir tveim árum eða
svo benti Sæmundur Auðunsson,
skipstjóri á hafrannsóknaskipinu
Bjarna Sæmundssyni — en hann
gjörþekkir fiskislóðir umhverfis
landið — ungum jarðfræðinema,
Þórdisi ólafsdóttur, á langan
20-30 m háan hrygg á um 200 m
dýpi um 100 km út á landgrunninu
undan Breiðafirði, milli Kolluáls
og Vikuráls. Þórdis fékk tækifæri
til að kanna þennan hrygg á ferð-
um Bjarna Sæmundssonar og
skrifaðihún ritgerð um athuganir
sinar, sem birtist i siðasta hefti
Náttúrufræðingsins. Liklega er
hér fundinn jökulgarður frá
hámarki siðasta jökulskeiðs.
Fróðlegt væri að kanna land-
grunnið nánar i þessu augnamiði
og ef til vill gætu sjómenn frætt
okkur nánar um það, hvort slikir
hryggir frnnast viðar á fiskislóð-
um kringum landið, slik vitneskja
yrði vel þegin, enda bæði fróðleg
og gagnleg. Sjókort eru enn ekki
nógu nákvæm til að sjá megi slika
hryggi á þeim.
Af ofangreindu er augljóst, að
jöklar hafa náö út á landgrunnið
þar sem það er breitt eins og und-
an Norðvestur- og Norðurlandi og
ýtt upp jökulgörðum, en brotnað
fram af þvi i sjó, þar sem það er
IOO km
i
Meginstraumar (örvar) á siöasta jökulskeiði og lega jökuljaðra á Alftanesskeiöi og Búðaskeiði.
mjótt eins og undan suðaustan-
verðu landinu.
Þykkt isaldarjökulsins
Nú hefur verið fjallað nokkuð
um útbreiðslu meginjökuls sið-
asta jökulskeiðs, en nú skulum
við athuga, hvað vitað er um
þykkt eða yfirborðshæð isaldar-
jökla, en vitneskju um það er afl-
að við rannsóknir á háum fjöllum.
A fjöllum, sem skagað hafa upp
úr jökli, finnast engar jökulmenj-
ar, en i hliðum þeirra vottar oft
fyrir efstu rofmörkum. Þó skal
það tekið fram að á mörgum fjöll-
um, sem næsta auðsætt er, að
jöklar hafa gengið yfir, eru um-
merkinoftfarin forgörðum vegna
frostveðrunar. Jökulrákirá háum
fjöllum veita einnig betri
vitneskjuum skriðstefnu jökla en
rákir á láglendi, þar eð landslag
hefur mikil áhrif á jökulskrið.
Hæð móbergsfjalla veitir einnig
vitneskju um þykkt jökuls á
myndunarskeiði þeirra, en þau
mynduðust við gos undir jöklum.
Móbergshryggir hafa ekki náð að
hlaðast upp úr jökli, en hraun-
bungur móbergsstapanna hafa
hins vegar orðið til ofan yfirborðs
jöklanna. Sem dæmi um þetta
má nefna, að i ofanverðri Arnes-
sýslu eru a.m.k. tvö fjöll, sem
skagað hafa upp úr meginjöklin-
um. Á Hlöðufelli, sem er 1188 m
hátt eru ekki menjar eftir skrið
meginjökulsins, svo að jökulyfir-
borðið hefur þar verið i 900-1000 m
hæð yfir sjó, en það gefur 500 m
jökulþykkt. A Bláfelli eru jökul-
rákir i 1160 m hæð, en engar á
kollinum i 1204 m. hæð. Jökulyfir-
borðið hefur orðið hæst þar um
1160 m en jökulþykkt verið um
800 m. I Suður-Þingeyjarsýslu
hefur jökull hvorki farið yfir
Herðubreið, sem er 1682 m, né
Bláfjall, sem er 1222 m að hæð, en
hins vegar skriðið yfir Sellands-
fjall, sem er 988 m og Búrfell á
Tjörnesi, sem er 761 m. Þetta
gefur til kynna, að jökulyfirborðið
hafi á þessum slóðum verið
800-1000 m hæð. Sennilega hefur
meginjökullinn verið þykkastur
við jökulmiðjuna á Tungnáröræf-
um og Vatnajökli. Yfirborð hans
hefur þar liklega verið i um 2000
m hæð og jökulþykktin um 1500
m. Annars staðar hefur jökul-
þykktin verið minni. Þetta er all-
mikil þykkt þegar að þvi er gáð,
að hinir stóru jöklar á Suður-
skautslandinu og Grænlandi eru
„aðeins” um 3000 m þykkir, en
litil sem engin úrkoma fellur þeg-
ar komið er i þessa hæð i
heimskautslöndum og einnig sér
jökulskrið frá ismiðjum um það,
að þeir vaxi ekki óendanlega i
hæö. Til samanburðar skal þess
getið, að mesta þykkt Vatnajök-
uls er um 1000 m i dal Skeiðarárs
skammt sunnan Grimsvatna, en
yfirborð jökulsins er þar i 1540 m.
Leysing ísaldarjökulsins
Fyrir 20.000 árum tók að hlýna i
veðri og jökulskjöldinn yfir
Islandi að leysa. Loftslags-
breytingin til hins betra varð þó
ekki án afturkippa. Jarðfræðileg-
ar heimildir eru til um tvö kulda-
köst, en það eru tveir miklir en
slitróttir jökulgarðar, Álftanes-
röðin og Búðaröðin. Sú atburða-
rás, sem nú verður rakin, er
studd fjölda aldursákvarðana eft-
ir C 14 aðferð á fornskeljum frá
ýmsum stöðum á landinu.
Fyrir um 13.000 árum hafði jað-
ar meginjökulsins hopað vegna
hlýnandi veðráttu inn fyrir nú-
verandi strönd suðvestan, vestan
og norðanlands. Þá kólnaði
skyndilega i veðri á ný, svo að
meginjökullinn gekk fram og ýtti
upp miklum jökulgarði, sem
rekja má frá Alftanesi, en bæja-
röðin þar stendur á garðinum, t.d.
Bessastaðir. Siðar má rekja
garðinn þvert yfir Hvalfjörð hjá
Kiðafelli norður um Skorrholts-
mela og um mynni hinna syðri
Borgarfjarðardala. 1 tengslum
við jökulgarða Alftanesstigsins
eru viða leirlög með skeljum,
enda fylgdi sjórinn jöklinum eftir
inn yfir láglendið. Aldur þessara
skelja er rúm 12.000 ár.
1 dölum og fjörðum norðan-
lands hafa og tungur Alftanes-
jökulsins gengið fram, og t.d.
stiflað Dalsmynni og Ljósavatns-
skarð, svo að i Fnjóskadal, sem
þá var jökullaus, myndaðist jök-
ulstiflað lón, sem hafði útfall um
Flateyjardalsheiöi i 217 m hæð. en
i Fnjóskadal eru mjög greinilegar
strandlinur i þessari hæð.
1 Röndinni við Kópasker hefur
Alftanesjökullinn gengið yfir
sjávarset með skeljum og reynd-
ist Cl4-aldur þeirra vera tæp
13.000 ár. Eru þetta einu lifrænu
leifarnar, sem enn hafa fundizt
frá hlýindakaflanum fyrir Álfta-
nesskeið.
Eftir kuldakastið á Álftanes-
skeiði kom enn 1000 ára langur
hlýindakafli og hörfaði meginjök-
ullinn þá upp i hálendisbrúnina
sunnanlands og inn til heiða norð-
anlands. Aö meðaltali mun jök-
ullinn hafa hörfað um 50 m á ári.
Jarölög frá þessu skeiði eru viða
til, en ennþá hefur einungis fund-
izt sjávarset. Cl4-aldursákvarö-
anir hafa verið geröar á skeljum
frá þessu skeiöi á þrem stöðum,
þ.e. úr Saurbæ i Dalasýslu, úr
grunni félagsstofnunar stúdenta i
Reykjavik og úr bökkum Kaldár i
Hnappadal. Aldur skeljanna er
um 11.600árá öllum þessum stöð-
um. Þetta hlýindaskeið er kennt
við Saurbæ og nefnt Saurbæjar-
skeið.
Fyrir tæpum 11.000 árum kóln-
aði i veðri enn á ný, svo að megin-
jökullinn gekk fram og ýtti upp
miklum jökulgarði, sem rekja má
sunnanlands frá Keldum á Rang-
árvöllum allt til Efstadalsfjalls i
Laugardal. Jökulgarðurinn ligg-
ur þvert yfir Þjórsá skammt fyrir
ofan Árnes við fossinn Búða og er
kuldakast þetta kennt við fossinn
og nefnt Búðaskeið.
Norðanlands má rekja slitrótt-
an jökulgarð frá mynni Ljósa-
vatnsskarðs, um mynni Reykja-
dals og norðan Mývatns hjá
Reykjahlið, um Möðrudal og
a.m.k. allt til Hauksstaða á
Jökuldal. Garðar þessir eru mjög
sennilega frá Búðaskeiði.
Á Álftanes- og Búðaskeiði voru
Malarkambar myndaðir við 55 m hærri sjávarstöðu i isaldarlok á IIjallafjalli i ölfusi. Láglendið var þá allt uudir sjó.