Tíminn - 04.07.1976, Síða 19

Sunnudagur 4. júli 1976
TÍMINN
19
Útgefandi Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason. Ritstjórar: :
Þórarinn Þórarinsson (ábm.) og Jón Helgason. Ritstjórn-
arfulltrúi: Freysteinn Jóhannsson. Auglýsingastjóri:
Steimgrimur Gislason. Ritstjórnarskrifstofur i Edduhús-
inu viö Lindargötu, simar 18300 — 18306. Skrifstofur f
Aðalstræti 7, simi 26500 — afgreiöslusimi 12323 — aug-
lýsingasími 19523. Verð i lausasölu kr. 50.00. Áskriftar-
gjaldkr. 1000.00 á mánuði. Blaðaprent h.f.
Walter C. Clemense, The Christian Science Monitor:
Hvað geta Bandaríkja
menn lært í Evrópu?
Þeim verða Ijósari kostir bandarísks stjórnarfars
Bandaríkin 200 ára
í dag eru liðin rétt 200 ár siðan leiðtogar 13 fylkja i
Bandarikjunum slitu hollustu við Bretland og lýstu
yfir stofnun nýs rikis, Bandarikja Norður-Ameriku.
Brezka heimsveldið taldi sig ekki geta unað slikum
málálökum og sendi mikið herlið vestur um haf
næstu árin til að ná landinu að nýju undir yfirráð
krúnunnar. En allt reyndist þetta unnið fyrir gig
vegna hreystilegrar baráttu hinnar nýju þjóðar,
sem var að verja sjálfstæði sitt og frelsi. En Bretar
voru að vanda þráir og stóð styrjöldin i nær niu ár.
Formlega lauk henni ekki fyrr en 3. september 1883,
þegar friðarsamningar voru undirritaðir i Paris,
„Bandarikin urðu frjáls,” segir Jón Sigurðsson i
ævisögu Benjamins Franklins, „og höfðu marg-
háttaðan sóma og gagn fyrir staðfestu sina og
hreysti.”
Sjálfstæðisyfirlýsing og sjálfstæðisbarátta
Bandarikjanna lögðu grundvöllinn að þvi riki, sem
nú 200 árum siðar er voldugasta og auðugasta riki
veraldar. En áhrif sjálfstæðisyfirlýsingarinnar
urðu reyndar miklu meiri. Hún er vafalitið
snjallasta mannréttindayfirlýsing, sem til er. Hún
lýsir þvi, að allir séu fæddir jafnir og eigi sama rétt
til frelsis og lifshamingju. Á grundvelli þessara
orða hafa Bandarikin frá upphafi reynt að byggja
riki sitt. Að sjálfsögðu hefur það tekizt misjafnlega,
eins og oft viU verða um fagrar fyrirætlanir. óhætt
mun þó að segja, að þrátt fyrir allt, sem aðfinnslu-
vert er, stendur frelsi og lýðræði hvergi traustari
fótum i heiminum i dag en i Bandarikjunum, þegar
Norðurlönd ein eru undanskilin. Þess vegna geta
Bandarikjamenn með stolti minnzt sjálfstæðisyfir-
lýsingarinnar.
En sjálfstæðisyfirlýsingin hafði viðar áhrif en i
Bandarikjunum. Frelsisaldan, sem hún reisti, barst
um heim allan. í kjölfar hennar fylgdi mikil frelsis-
vakning i mörgum borgum. Mest urðu áhrifin hjá
Frökkum, sem höfðu lika dugað Bandarikja-
mönnum bezt i sjálfstæðisbaráttu þeirra. Byltingin
i Frakklandi 1789 átti sterkar rætur i fordæmi
Bandarikjamanna, þegar þeir brutust undan yfir-
drottnun brezku krúnunnar. Áhrifin náðu einnig til
Islendinga. Árið 1838 vann ungur Islendingur að þvi
i Kaupmannahöfn að þýða sögu Benjamins
Franklins og gaf Bókmenntafélaginu þýðinguna,
gegn þvi, að það tæki að sér að gefa hana út. Þetta
litla rit varð um skeið vinsælast allra rita á íslandi
og hefur Benjamin Franklin siðan verið meðal
þeirra manna erlendra, sem íslendingar kunna bezt
deili á. Hinn ungi íslendingur, sem þýddi ævisögu
Franklins, hefur vafalaust á ýmsan hátt tekið hann
sér til fyrirmyndar. Þessi maður var Jón Sigurðs-
son, sem siðar varð mesta frelsishetja Islendinga.
Páll E. ólason segir i ævisögu Jóns, að hann hafi
aldrei komizt lengra i ritsnilld en i þýðingunni á
Franklinssögu. Af þvi má ráða að efnið hafi verið
honum hugleikið.
Meira en öld leið frá þvi, að Jón Sigurðsson þýddi
Franklinssögu og þangað til veruleg samskipti
hófust milli Bandarikjamanna og íslendinga. 111
nauðsyn knúði þessar þjóðir til náinna sambúðar á
árum siðari heimstyrjaldarinnar. Þessi sambúð
hefur haldizt siðan. Fáar eru þær smáþjóðir, sem
ekki hafa þurft að kvarta um yfirgang og óbilgirni i
slikri sambúð við stórþjóþ. Það hafa íslendingar
ekki þurft að gera. Það er hlutskipti, sem margar
þjóðir öfunda íslendinga af, að þeir eiga voldugan
nábúa, sem ekki þarf að óttast, ef þeir gæta sjálfir
vöku sinnar.
Höfundur þessarar greinar
er Walter C. Clemense Jr.
prófessor i stjórnmálafræði
við háskólann i Boston.
Greinin hefur sér til ágætis
að vera skrifuö af banda-
riskum þjóðfélagsfræðingi
um bandarfskt þjóðféiag,
þegar sá hinn sami er ný-
kominn úr ferðalagi um
Evrópu og er þvi hæfari en
aðrir að bera saman banda-
riskt þjóðfélag og evrópskt.
SEGJA má, að sex vikur sé
ekki langur timi til að ööl-
ast ferskan skilning á
bandariskum stjórnmálum,
en þess verður að gæta, aö
Clemense er stjórnmála-
fræðingur að atvinnu og lifir
þvi og hrærist i þjóöfélags-
rannsóknum.
Höfundurinn kappkostar aö
draga fram hið góða í þjóð-
félagi sinu, og er þvi greinin
ágætt framlag til 200 ára af-
mælis Bandarikjanna.
SEX vikur i Evrópu hjálpa
manni að sjá Bandarlkin i
nýju ljósi. I byrjun ferðar
minnar varö ég dálitið undr-
andi, þegar ég las skrif
evrópsku dagblaðanna um
bandarisku forkosningarnar.
Aöferðirnar eru svo ruglandi,
jafnvel skrltnar. Hvernig gátu
Evrópubúar fundiö einhverja
skynsemi i þeim? Hvernig gat
ég?
Þegar ég sá kvöldfréttir
sjónvarpsins við heimkomuna
til Boston, þá hafði ég fengið
nýjan skilning á bandariska
stjórnmálakerfinu. Vikum
saman hafði ég lesið og hlust-
að á fréttir frá Italiu um of-
beldi, fasisma og kommún-
isma — um óþekktar öfgar i
Bandarikjunum. Alvarlegasta
hlið italskra stjórnmála er
ekki einungis ofbeldi, sem
framið er af vinstri og hægri
mönnum, heldur sá fjöldi
möguleika sem skipulögðu
stjórmálaflokkarnir bjóða upp
á, allt frá hinum hægri sinn-
aða MSf til kommúnista.
Myndir sjónvarpsins af
stjórnmálamönnum þeim,
sem berjast i forkosningun-
um, segja litið um kosti þess-
ara manna. En nöfnin minna
þó á grundvallaratriði, sem
rikir i bandariskum
stjórnmálum, en varla i Vest-
ur-Evrópu. Litlu máli skiptir
þótt hægri maðurinn Reagan
eða frjálslyndur demókrati
bæri sigur af hólmi — megin-
linur bandariskrar stjórn-
stefnu stæðu óbreyttar. Það
yröu aðeins meiri eða minni
hernaðarútgjöld eða vel-
ferðarútgjöld, en öll stefna i
aðalatriðum stæði óhögguð. A
Italíu hins vegar, gæti sigur
kommúnista leitt til algjörrar
breytingar á eignarréttinum
og viöhorfi til bandamanna.
Þvi geta bandariskir
kjósendur beðið rólegir
nóvember kosninganna,
meðan ftalir hljóta að kviöa
júnikosninga sinna, þvi úrslit
þeirra munu annaðhvort færa
of miklar breytingar eða of
litlar.
Bandariska kerfið býður
einnig upp á ákveöið,
stjórnmálalegt öryggi, sem
finnst ekki hjá mörgum lýð-
ræðisrikjum vesturlanda, þar
sem óhlýðinn þingmaður get-
ur velt rikisstjórn úr sessi á
einu augnabliki, eða hjá
kommúnistarikjum, þar sem
árangursrik, innri bylting er
stöðugur möguleiki.
Ford forseti
BANDARISK stjórnmál
hafa einnig hæfileika til að
græða sár sin. Spilling getur
átt sér stað — i Hvita húsinu
jafnt sem skrifstofum þing-
manna — en upp um hana er
komið, þeir seku ávitaðir eöa
látnir fara og þjóðarskútan
kemst aftur á réttan kjöl.
Enda þótt margir
Bandarikjamenn kvarti yfir
lögum, allir nema hverfandi
litiil hluti þjóðarinnar viður-
kenna hugtökin drengilegt
framferði og þingræðislegt
stjórnskipulag. Ef þeir veröa
undir i atkvæðagreiöslu, þá
það, þeir geta reynt aftur með
atkvæðagreiðslu, en sjaldnast
með sprengjum eða svikráö-
um.
Bandarikjamenn kvarta yf-
ir efnahagsvandamálum, en
þeir þekkja ekki áhyggjur
franskra og italskra fjöl-
skyldna, sem smygla silfri
sinu og verðbréfum til Sviss.
Ekki skattakerfi, sem neyðir
menntaða Svia til að ihuga
brottflutning af svo siömennt-
uðu landisem Sviþjóöer. Ekki
óðaverðbólguna, sem Eng-
lendingar hafa barizt við ár-
um saman. Og auövitað ekki
hungurvofuna, sem hvilir yfir
þriöja heiminum og Rúss-
landi.
Bandariska hagkerfið fram-
leiðir rúmlega helmingi meira
af vörum og þjónustu en
Sovétrikin og heldur áfram aö
leiða heiminn á flestum svið-
um þróaðri tækni. Þrátt fyrir
að fréttatilkynningar Penta-
gons og yfirlýsingar Ronald
Reagans bendi til annars, þá
standa Bandarikin Sovétrikj-
unum framar á flestum mikil-
vægustu sviðum hernaöar.
Sennilega er alvarlegasta á-
fall bandariska draumsins, á-
framhaldandi mistök við að
leysa vandamál kynþáttaerj-
anna. Arekstrar milli svartra
og hvitra blossuðu upp i Bost-
on, þegar ég fór I april og voru
enn, þegar ég kom snemma i
júní. Enda þótt ég vilji ekki
draga úr mikilvægi þessara
vandamála, þá er staöreyndin
samt sem áður, að þeir geta
ekki, að mikilvægi, verið
bornir saman við borgara-
styrjaldirnar I Noröur-Irlandi,
Libanon, Israel og fjölda
mörgum Asiu og Afríku rikj-
um.
MEÐVITUND um mikil-
vægi umhverfisvarna er al-
mennt mun meiri i Bandarikj-
unum en i Evrópu. Sem dæmi
má nefna, að Bretar og
Frakkar hafa samþykkt hina
hávaðasömu, hljóðfráu þotu
Concorde, bilaflautaæði i-
talskra bifreiöastjóra, meng-
un i evrópskum ám og höfum,
sem er hlutfallslega meiri en i
okkar eigin. Þrátt fyrir að far-
rými fyrir þá, sem ekki
reykja, hafi að lokum verið
sett upp i evrópskum flugvél-
um, þa eru þau mun minnien I
bandariskum.
Heimsókn til Evrópu kennir
manni einnig að meta aö verð-
leikum mörg smávægilegri at-
riði I Bandarlkjunum. Þó aö
margir evrópubúar kunni aö
finnast gaman aö fara I f jórar
mismunandi verzlanir til aö fá
mjólk, brauö, ávexti og kjöt,
þá er öllu þægilegra aö geta
fengið alla þessa hluti undir
sama þaki. Hvaö sem segja
má um simareikninga i
Bandarikjunum, þá er siminn
alla vega i lagi. Og vatniö i
flestum borgum okkar er
drekkandi.
200 ára afmæliö er rétta
tækifærið til aö skipuleggja
betri framtið, en það er ekki
rétti timinn til að gera litið úr
þvi, sem viö höfum. Verum
meðvitandi um það sem gott
er og látum það visa veginn til
frekari þróunar.
MÓL, þýtt og endursagt.
Þ.Þ.