Tíminn - 04.07.1976, Blaðsíða 21

Sunnudagur 4. júll 1976
TíMINN
21
f!

málum, þótt þau teföu mjög
mikiö fyrir mér á feröum múium.
Þjóðlegur fróðleikur
— Hvenær byrjaöir þú að
grúska f þjóölegum fróöleik, sem
ég veit að þú hefur lagt mikla
stund á?
— Ég byrjaði á þvi fljótlega
eftir að ég kom heim i Hrapps-
staöi 1967, eftir aö hafa verið
sjúklingur hér á Vifilsstööum i
fjögur ár. Ég byrjaöi þá að skrifa
mér til afþreyingar og jafnframt
að verða mér úti um bækur til
þess að viöa aö mér fróðleik. Þar
uröu Ættir Austfiröinga mér
drjúg uppspretta, enda voru þær
löngum ofarlega á blaöi hjá mér.
— Hver voru fyrstu viðfangs-
efni þin á þessum vettvangi?
— Um svipaö leyti, — og þó
reyndar nokkru fyrr — ,hafði ég
fengið senda spurningalista frá
Þjóðminjasafninu, þar sem spurt
var um gömul vinnubrögö i sveit-
um, varöandi heyskap, veggja-
hleöslu,byggingu torfhúsa, grasa-
ferði og margt fleira. Ég held, aö
ég hafi svarað þessum spurning
um, flestum eöa öllum, og þaö er
nú allt geymt i Þjóðminjasafninu.
— Hefur þú ekki lika fengizt viö
örnehiasöfnun?
— Jú, áöur haföi ég safnaö
örnefnasögum, það er aö segja
sögnum um þaö, hvernig ákveðin
örnefni heföu oröið til. Sem dæmi
um sllkt get ég nefnt Prestagilið,
fyrir innan Ásbrandsstaöi i
Vopnafiröi. Sagt er aö þaö dragi
nafn af þvi, aö þar hafi þeir
mætzt, prestarnir á Hofi og Refs-
stað. Þegar presturinn á Hofi var
á leiö úr dalinn, kom presturinn á
Refsstaö norður yfir Hofsá á
vaðinu undan Asbrandsstööum,
og svo hittust þeir i Prestagilinu.
Siðan uröu þeir samferða út i
kaupstað, ráku þar erindi sin og
héldu heim leið, en skildu i
Prestagilinu, þar sem þeir
drukku skilnaðarskál. Svona hafa
nú munnmælin skýrt þetta
örnefni.
— Kanntu ekki fleiri sögur af
þessu tagi?
— Jú, þaö er nóg til af þessu, til
dæmis sagan um Arnarsetriö
fyrir framan Arnarvatn i' Hauks-
staðaheiöi. Eins og kunnugir vita,
kemur litil og falleg bergvatnsá
sem heitir Skeljungsá vestan úr
heiðinni og fellur niður spotta-
kom fyrir innan bæinn á Arnar-
vatni. Upp með Skeljungsánni er
dálitil klettanipa, sem heitir
Arnarsetur,og sagt er aö þar hafi
örn verpt, á meöan fleira var af
þeim I landinu en nú er, — og að
vatniö hafi hlotið nafn sitt af þvi.
Seinna týndist þetta nafn, og i
flestum heimildum frá nitjándu
öld er vatniö kallað Skálamós-
vatn eftir býhnu Skálamó, sem
reist var noröan við vatniö. Þegar
svo Jón Helgason fluttist i Skála-
mót og byggöi þar upp bæ og úti-
hús af frábærum myndarskap
kallaði hann bæinn Arnarvatn,
sem hann hefur heitið siöan.
Flagðið i Einarsstaða-
fjallinu
Enn langar mig aö segja eina
sögu um tilurð örnefnis. Það er
sagan um tröllskessuna Kráku f
Einarsstaöafjallinu. 1 fyrndinni á
aö hafa búið þar tröllskessa, i gjá
einni mikilli, sem gengur niður
Helgi Gfslason.
fjalliö, þar sem þaö er brattast.
Þessi tröllskessa þurfti auðvitað
mat sinn eins og aðrir, og sóttist
mjög eftir sauöamönnum, sem
pössuöu fé á beitarhúsum, sem
eru hjá Tunguánni, drjúgan spöl
fyrir innan bæinn á Einars-
stööum. Sagt var, aö henni heföi
tekizt aö ná þó nokkrum þeirra.
Einhverju sinni átti bóndann á
Einarsstöðum aö hafa vantaö
fjármann til þess aö passa fé á
þessum beitarhúsum, þvi að
sjálfsagt hafa ekki margir sótzt
eftir þvi starfi. Tók hann þaö ráö
aö passa sjálfur á húsunum. Leiö
svo fram til jóla.
Þá var þaö, þegar bóndi var
staddur á húsunum, að Kráka
kom þar steðjandi aö honum og
vildi hafa hann heim meö sér i
soöiö. En þegar hún ætlaði að
snerta hann, hrökk hún frá, fuss-
aöi og sveiaöi. Bóndi reyndist
nefnilega ekki ætur heiðnu trölli
sökum þess, að hann var vlgður
kristninni meö loönum krœsi á
brjóstinu. Kráka varð nú ill viö,
og ætlaöi aö leita á önnur beitar-
hús til þess að fá sér eitthvað
skárra I jólamatinn, en bóndi kall
aði á eftir henni og bauðst til þess
að láta hana hafa einn sauð úr
húsunum, og megi hún jafnan
veljaséreinn sauö úr hjörð sinni á
meðan hún þurfi á aö halda.
Kráka féllst á þetta, og varð vin-
gott með þeim upp frá þvi. Kráka
sótti sér að jafnaði einn sauö til
bónda, þegar henni lá á, og þótt
hún væri öldruð orðih, var hún
þess umkomin aö launa fyrir sig,
og færöi bónda á hverju ári sil-
ungakippu, sem hún hafði veitt I
vötnunum i heiöinni.
Þau uröu endaiok Kráku, aö
bóndi fann hana dauða i ár-
sprænu, sem fellur úr skaröinu I
Einarsstaöafjalli, og var hún þá
meö væna silungakippu á bakinu.
Siðan heitir áin auövitaö Krákuá,
þótt sumir kalli hana reyndar
Kráká, en þar hefur u-ið vitan-
lega falliö niöur i framburði
manna.
— Hefur þú safnað mörgum
svona sögum?
— Þær eru orðnar eitthvað um
þrjátiu, og allar sendar örnefna-
stofnun. Auövitaö eru það allt
munnmæli og alþýöuskýringar.
Ef til vill er einhver fótur fyrir
sumum þeirra, en minni fyrir
öðrum, um það dæmi ég ekki.
Mitt verk var aöeins að safna
saman og halda til haga þvi sem
munnmælin geymdu.
Merkasti atburðurinn
var stofnun kaupfélags-
ins
árið 1918
— Er þér ekki lika mjög hug-
stæðmenning sveitar þinnar, eins
og hún var fyrir nokkrum áratug-
um, — og eins og hún er núna?
— Jú. Um siðustu aldamót var
mikiö menningarlif i Vopnafiröi,
en efnaleg fátækt var hins vegar
almenn og verzlunareinokun hélt
kjörum fólks niðri. Svo var það
rétt fyrir aldamótin, aö stofnaöur
var svokallaður bústofnsleigu-
sjóöur, sem hjálpaöi mörgum fá-
tækum bændum aö koma fyrir sig
búi. Hánn var þannig upp byggð-
ur, aö stofnaöur var sjóður og
keyptar ær, sem svo voru leigöar
bændum. Leigan var til tólf ára,
og leigan eftir h vert kúgildi sky ldi
vera veturgömul kind, „van-
metalaus”. Seinna var þessi
leigutimi styttur úr tólf árum i
niu, og að honum liönum eignuð-
ust bændur leiguærnar, svo fram-
arlega sem þeir höföu staöiö i
skilum meö leigugjaldiö. Þannig
gátu menn eignazt nokkurn bú-
stofn, þótt þeim hefði orðið þaö
erfitt eða illgerlegt með öörum
hætti fyrir fátækar sakir.
— Voru ekki einhver takmörk
fyrir þvi, hvað hver bóndi gat
fengið margar ær með þessum
kjörum?
— Þetta veit ég ekki meö vissu,
en hitt man ég að sumir fengu
talsvert margar bústofnsær, eins
og þær voru oftast kallaöar. 1
kringum 1920 man ég eftir bænd-
um sem fengu þetta sex til átta
kúgildi hver. Sjóðurinn tók svo
við veturgömlu kindinni, hvort
sem hún var ær eða sauður, kom
henni i verö, og fékk þannig fé til
ávöxtunar og viðhalds bústofns-
sjóðnum.
Aöalhvatamaöur að stofnun bú-
stofnssjóðsins var Úlafur Davíös-
son, verzlunarstjóri á Vopnafiröi.
Hann var sérstakur velunnari
bænda, þótt hann væri verzlunar-
stjóri selstöðuverzlunar, sem oft
haföi leikiö bændur nokkuö hart.
Og örfátækir bændur i afskekktri
sveit voru nógu framsýnir og
vitrir til þess að veita þessari nýj-
ung viðtöku, og færa sér hana i
nyt. Enda er þaö sannast mála,
að á þessum árum, eins og oft áö-
urog siöar, var mikið mannval i
Vopnafirði, duglegir og skynsam-
ir menn, sem i sannleika vildu
sækja fram og hrinda af sér oki
fátæktarinnar.
Langsamlega merkasti atburð-
urinn i sögu Vopnafjaröar á þess-
um áratugum er þó stofnun
kaupfélagsins áriö 1918. Þá fyrst
fóru bændur að rétta úr kútnum,
og þótt fjárhagur manna i Vopna-
firöi hafi vitaskuld oft verið
þröngur þau tæp sextiu ár sem
siðan eru liöin, þá veröur þvi ekki
á móti mælt, að kaupfélagiö hefur
veriö lifæö Vopnafjaröar siöan
þaö var stofnaö, og allar framfar-
ir sveitarinnar má raunverulega
rekja til þess, beint eöa óbeint.
Farkennsla við erfið
skilyrði, — draumar um
heimavistarbaraaskóla
— Mig langar að tala meira við
þig um hina andlegu menningu og
þá fræðslu sem þú nauzt I æsku.
— Já, þaö þætti sjálfsagt ekki
mikil skólaganga nú á dögum.
Þetta voru svona tveir til þrir
mánuöir á hverjum vetri. Kenn-
ari minn var Guörún Jörgens-
dóttir frá Krossavik, skólinn var
farskóli, og Guörún feröaöist bæ
frá bæ, þangað til seinasta vetur-
inn sem hún kenndi. Þá var hún
orðin gift kona i Krossavik og
haföi skólann þar hjá sér. Þaö var
fermingarveturinn minn.
Hér hleyp ég yfir nokkur ár i
Framhald á bls. 36
Tóbaksdósir Helga Glslasonar, smlðaðar af honum sjálfum. A lokinu er mynd af tóbaksjurtinni, en neðan á
botni er eiturormur, sem hringar sig um fangamark Helga. Með þeirri mynd er höfundurinn trúlega að
gefa I skyn skaðleg áhrif tóbaksins. Viö útskurðinn mun Helgi einuirgis hafa notað vasahnlf sinn.
Timamynd Gunnar.