Tíminn - 04.07.1976, Síða 21

Tíminn - 04.07.1976, Síða 21
Sunnudagur 4. júll 1976 TíMINN 21 f! málum, þótt þau teföu mjög mikiö fyrir mér á feröum múium. Þjóðlegur fróðleikur — Hvenær byrjaöir þú að grúska f þjóölegum fróöleik, sem ég veit að þú hefur lagt mikla stund á? — Ég byrjaði á þvi fljótlega eftir að ég kom heim i Hrapps- staöi 1967, eftir aö hafa verið sjúklingur hér á Vifilsstööum i fjögur ár. Ég byrjaöi þá að skrifa mér til afþreyingar og jafnframt að verða mér úti um bækur til þess að viöa aö mér fróðleik. Þar uröu Ættir Austfiröinga mér drjúg uppspretta, enda voru þær löngum ofarlega á blaöi hjá mér. — Hver voru fyrstu viðfangs- efni þin á þessum vettvangi? — Um svipaö leyti, — og þó reyndar nokkru fyrr — ,hafði ég fengið senda spurningalista frá Þjóðminjasafninu, þar sem spurt var um gömul vinnubrögö i sveit- um, varöandi heyskap, veggja- hleöslu,byggingu torfhúsa, grasa- ferði og margt fleira. Ég held, aö ég hafi svarað þessum spurning um, flestum eöa öllum, og þaö er nú allt geymt i Þjóðminjasafninu. — Hefur þú ekki lika fengizt viö örnehiasöfnun? — Jú, áöur haföi ég safnaö örnefnasögum, það er aö segja sögnum um þaö, hvernig ákveðin örnefni heföu oröið til. Sem dæmi um sllkt get ég nefnt Prestagilið, fyrir innan Ásbrandsstaöi i Vopnafiröi. Sagt er aö þaö dragi nafn af þvi, aö þar hafi þeir mætzt, prestarnir á Hofi og Refs- stað. Þegar presturinn á Hofi var á leiö úr dalinn, kom presturinn á Refsstaö norður yfir Hofsá á vaðinu undan Asbrandsstööum, og svo hittust þeir i Prestagilinu. Siðan uröu þeir samferða út i kaupstað, ráku þar erindi sin og héldu heim leið, en skildu i Prestagilinu, þar sem þeir drukku skilnaðarskál. Svona hafa nú munnmælin skýrt þetta örnefni. — Kanntu ekki fleiri sögur af þessu tagi? — Jú, þaö er nóg til af þessu, til dæmis sagan um Arnarsetriö fyrir framan Arnarvatn i' Hauks- staðaheiöi. Eins og kunnugir vita, kemur litil og falleg bergvatnsá sem heitir Skeljungsá vestan úr heiðinni og fellur niður spotta- kom fyrir innan bæinn á Arnar- vatni. Upp með Skeljungsánni er dálitil klettanipa, sem heitir Arnarsetur,og sagt er aö þar hafi örn verpt, á meöan fleira var af þeim I landinu en nú er, — og að vatniö hafi hlotið nafn sitt af þvi. Seinna týndist þetta nafn, og i flestum heimildum frá nitjándu öld er vatniö kallað Skálamós- vatn eftir býhnu Skálamó, sem reist var noröan við vatniö. Þegar svo Jón Helgason fluttist i Skála- mót og byggöi þar upp bæ og úti- hús af frábærum myndarskap kallaði hann bæinn Arnarvatn, sem hann hefur heitið siöan. Flagðið i Einarsstaða- fjallinu Enn langar mig aö segja eina sögu um tilurð örnefnis. Það er sagan um tröllskessuna Kráku f Einarsstaöafjallinu. 1 fyrndinni á aö hafa búið þar tröllskessa, i gjá einni mikilli, sem gengur niður Helgi Gfslason. fjalliö, þar sem þaö er brattast. Þessi tröllskessa þurfti auðvitað mat sinn eins og aðrir, og sóttist mjög eftir sauöamönnum, sem pössuöu fé á beitarhúsum, sem eru hjá Tunguánni, drjúgan spöl fyrir innan bæinn á Einars- stööum. Sagt var, aö henni heföi tekizt aö ná þó nokkrum þeirra. Einhverju sinni átti bóndann á Einarsstöðum aö hafa vantaö fjármann til þess aö passa fé á þessum beitarhúsum, þvi að sjálfsagt hafa ekki margir sótzt eftir þvi starfi. Tók hann þaö ráö aö passa sjálfur á húsunum. Leiö svo fram til jóla. Þá var þaö, þegar bóndi var staddur á húsunum, að Kráka kom þar steðjandi aö honum og vildi hafa hann heim meö sér i soöiö. En þegar hún ætlaði að snerta hann, hrökk hún frá, fuss- aöi og sveiaöi. Bóndi reyndist nefnilega ekki ætur heiðnu trölli sökum þess, að hann var vlgður kristninni meö loönum krœsi á brjóstinu. Kráka varð nú ill viö, og ætlaöi aö leita á önnur beitar- hús til þess að fá sér eitthvað skárra I jólamatinn, en bóndi kall aði á eftir henni og bauðst til þess að láta hana hafa einn sauð úr húsunum, og megi hún jafnan veljaséreinn sauö úr hjörð sinni á meðan hún þurfi á aö halda. Kráka féllst á þetta, og varð vin- gott með þeim upp frá þvi. Kráka sótti sér að jafnaði einn sauö til bónda, þegar henni lá á, og þótt hún væri öldruð orðih, var hún þess umkomin aö launa fyrir sig, og færöi bónda á hverju ári sil- ungakippu, sem hún hafði veitt I vötnunum i heiöinni. Þau uröu endaiok Kráku, aö bóndi fann hana dauða i ár- sprænu, sem fellur úr skaröinu I Einarsstaöafjalli, og var hún þá meö væna silungakippu á bakinu. Siðan heitir áin auövitaö Krákuá, þótt sumir kalli hana reyndar Kráká, en þar hefur u-ið vitan- lega falliö niöur i framburði manna. — Hefur þú safnað mörgum svona sögum? — Þær eru orðnar eitthvað um þrjátiu, og allar sendar örnefna- stofnun. Auövitaö eru það allt munnmæli og alþýöuskýringar. Ef til vill er einhver fótur fyrir sumum þeirra, en minni fyrir öðrum, um það dæmi ég ekki. Mitt verk var aöeins að safna saman og halda til haga þvi sem munnmælin geymdu. Merkasti atburðurinn var stofnun kaupfélags- ins árið 1918 — Er þér ekki lika mjög hug- stæðmenning sveitar þinnar, eins og hún var fyrir nokkrum áratug- um, — og eins og hún er núna? — Jú. Um siðustu aldamót var mikiö menningarlif i Vopnafiröi, en efnaleg fátækt var hins vegar almenn og verzlunareinokun hélt kjörum fólks niðri. Svo var það rétt fyrir aldamótin, aö stofnaöur var svokallaður bústofnsleigu- sjóöur, sem hjálpaöi mörgum fá- tækum bændum aö koma fyrir sig búi. Hánn var þannig upp byggð- ur, aö stofnaöur var sjóður og keyptar ær, sem svo voru leigöar bændum. Leigan var til tólf ára, og leigan eftir h vert kúgildi sky ldi vera veturgömul kind, „van- metalaus”. Seinna var þessi leigutimi styttur úr tólf árum i niu, og að honum liönum eignuð- ust bændur leiguærnar, svo fram- arlega sem þeir höföu staöiö i skilum meö leigugjaldiö. Þannig gátu menn eignazt nokkurn bú- stofn, þótt þeim hefði orðið þaö erfitt eða illgerlegt með öörum hætti fyrir fátækar sakir. — Voru ekki einhver takmörk fyrir þvi, hvað hver bóndi gat fengið margar ær með þessum kjörum? — Þetta veit ég ekki meö vissu, en hitt man ég að sumir fengu talsvert margar bústofnsær, eins og þær voru oftast kallaöar. 1 kringum 1920 man ég eftir bænd- um sem fengu þetta sex til átta kúgildi hver. Sjóðurinn tók svo við veturgömlu kindinni, hvort sem hún var ær eða sauður, kom henni i verö, og fékk þannig fé til ávöxtunar og viðhalds bústofns- sjóðnum. Aöalhvatamaöur að stofnun bú- stofnssjóðsins var Úlafur Davíös- son, verzlunarstjóri á Vopnafiröi. Hann var sérstakur velunnari bænda, þótt hann væri verzlunar- stjóri selstöðuverzlunar, sem oft haföi leikiö bændur nokkuö hart. Og örfátækir bændur i afskekktri sveit voru nógu framsýnir og vitrir til þess að veita þessari nýj- ung viðtöku, og færa sér hana i nyt. Enda er þaö sannast mála, að á þessum árum, eins og oft áö- urog siöar, var mikið mannval i Vopnafirði, duglegir og skynsam- ir menn, sem i sannleika vildu sækja fram og hrinda af sér oki fátæktarinnar. Langsamlega merkasti atburð- urinn i sögu Vopnafjaröar á þess- um áratugum er þó stofnun kaupfélagsins áriö 1918. Þá fyrst fóru bændur að rétta úr kútnum, og þótt fjárhagur manna i Vopna- firöi hafi vitaskuld oft verið þröngur þau tæp sextiu ár sem siðan eru liöin, þá veröur þvi ekki á móti mælt, að kaupfélagiö hefur veriö lifæö Vopnafjaröar siöan þaö var stofnaö, og allar framfar- ir sveitarinnar má raunverulega rekja til þess, beint eöa óbeint. Farkennsla við erfið skilyrði, — draumar um heimavistarbaraaskóla — Mig langar að tala meira við þig um hina andlegu menningu og þá fræðslu sem þú nauzt I æsku. — Já, þaö þætti sjálfsagt ekki mikil skólaganga nú á dögum. Þetta voru svona tveir til þrir mánuöir á hverjum vetri. Kenn- ari minn var Guörún Jörgens- dóttir frá Krossavik, skólinn var farskóli, og Guörún feröaöist bæ frá bæ, þangað til seinasta vetur- inn sem hún kenndi. Þá var hún orðin gift kona i Krossavik og haföi skólann þar hjá sér. Þaö var fermingarveturinn minn. Hér hleyp ég yfir nokkur ár i Framhald á bls. 36 Tóbaksdósir Helga Glslasonar, smlðaðar af honum sjálfum. A lokinu er mynd af tóbaksjurtinni, en neðan á botni er eiturormur, sem hringar sig um fangamark Helga. Með þeirri mynd er höfundurinn trúlega að gefa I skyn skaðleg áhrif tóbaksins. Viö útskurðinn mun Helgi einuirgis hafa notað vasahnlf sinn. Timamynd Gunnar.

x

Tíminn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.