Fréttablaðið - 25.09.2008, Blaðsíða 22

24 25. september 2008 FIMMTUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Fjármálaráðherra Bandaríkj-anna hefur beðið þingið í
Washington um heimild til að taka
700 milljarða dollara lán til að
forða fjármálakerfi landsins frá
frekari skakkaföllum. Fjárhæðin,
sem skattgreiðendum er með
tímanum ætlað að reiða fram,
nemur fimm prósentum af
framleiðslu Bandaríkjanna 2007.
Það gerir 9.200 dollara á hverja
fjögurra manna fjölskyldu þar
vestra eða nálega 900.000 krónur á
gengi dagsins.
Meðaltekjur bandarískra
heimila eru nú um 60.000 dollarar
á ári. Það samsvarar 90.000
dollurum á hverja fjögurra manna
fjölskyldu. Óvíst er, hvort þessir
700 milljarðar hrökkva fyrir tilætl-
aðri hreingerningu. Kenneth
Rogoff, prófessor á Harvard og
fyrrum aðalhagfræðingur
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, lítur
svo á, að hreingerningin geti
kostað allt að þrisvar sinnum
meira fé, þegar allt kemur til alls,
eða 2.000 milljarða dollara.
Reynist það rétt, mun reikningur-
inn á endanum nema 26.000
dollurum eða tveim og hálfri
milljón króna á hverja fjögurra
manna fjölskyldu.
Það getur því tekið meðalfjöl-
skyldu allt upp í þrjá eða fjóra
mánuði að vinna fyrir því fé, sem
þarf til að moka flórinn í fjármála-
geiranum.
Fyrri fjármálakreppur
Hreingerningin eftir fjöldagjald-
þrot banka og sparisjóða í
Bandaríkjunum 1986-95 kostaði
fjögur prósent af landsframleiðsl-
unni þar vestra; um skeið var talið,
að kostnaðurinn myndi nema allt
að tíu prósentum af landsfram-
leiðslu, en svo illa fór þó ekki. Einn
þeirra, sem setti sparisjóð á
hausinn með ótæpilegum útlánum
og bruðli og varpaði 1,3 milljarða
dollara skaða á skattgreiðendur,
var Neil Bush, bróðir Bandaríkja-
forseta. Hann slapp með 50.000
dollara sekt og bann við frekari
aðkomu að bankastjórn (Repúblik-
anaflokkurinn skaut saman fyrir
sektinni). Fimm þingmenn sættu
sérstakri rannsókn siðanefndar
Bandaríkjaþings fyrir að mylja
undir spilltan sparisjóðsstjóra,
sem var dæmdur í tólf ára
fangelsi. Einn þeirra var John
McCain, nú forsetaframbjóðandi
repúblikana. Hann slapp með
áminningu fyrir lélega dómgreind.
Hversu mikið fé hafa banka-
kreppur annars staðar kostað
skattgreiðendur? Bankakreppan á
Norðurlöndum fyrir tæpum 20
árum kostaði skattgreiðendur í
Noregi og Svíþjóð þrjú til fjögur
prósent af landsframleiðslu og í
Finnlandi 13 prósent, þar eð hrun
Sovétríkjanna um svipað leyti
þyngdi róðurinn í finnsku efna-
hagslífi. Um sjöttungur útistand-
andi bankalána í Noregi, Svíþjóð
og Finnlandi lenti í vanskilum. Rót
vandræðanna í löndunum þrem
mátti rekja til óhóflegrar útlána-
aukningar í kjölfar frívæðingar
fjármálakerfisins. Var frívæðingin
misráðin? Nei, en henni hefði þurft
að fylgja eftir með strangara
aðhaldi og eftirliti. Hreingerningin
eftir fjármálakreppuna í Japan
1997 kostaði fjórðung af lands-
framleiðslu; þar lenti þriðjungur
lána í vanskilum. Þessar tölur eru
sóttar í nýja skýrslu Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins.
Þeir hirða hagnaðinn, þú berð tapið
Tvær ákvarðanir stjórnvalda ollu
miklu um kreppuna nú á banda-
rískum fjármálamörkuðum. Í
fyrsta lagi lækkaði Seðlabanki
Bandaríkjanna vexti eftir 2000,
svo að húsnæðisverð hækkaði upp
fyrir eðlileg mörk (líkt og gerðist
hér heima nokkru síðar, þegar
ódýrt erlent lánsfé tók að streyma
inn í landið). Bankar og aðrar
lánastofnanir gengu á lagið og fóru
geyst í útlánum, einkum með
undirmálslánum til húsakaupa
handa fólki, sem tók lánin með
tvær hendur tómar. Þegar
húsnæðisbólan hjaðnaði, rýrnuðu
veð bankanna og vanskil hlóðust
upp. Í annan stað afnam Banda-
ríkjaþing 1999 með lögum gamalt
bann frá 1933 gegn því, að
viðskiptabankar starfi einnig sem
fjárfestingarbankar. Þessari
lagabreytingu fylgdi mun veikara
bankaeftirlit en áður og meiri
áhættufíkn bankanna. Þeir tóku að
veita lán í miklu stærri stíl en áður
og selja skuldaviðurkenningar
lántakenda öðrum bönkum og
þannig koll af kolli.
Þessi keðjubréf breyttu
bankalandslagi Bandaríkjanna í
jarðsprengjusvæði í þeim
skilningi, að enginn veit lengur
fyrir víst, ekki heldur bankarnir
sjálfir, hvar útlánaáhættan liggur
grafin. Bankarnir þora því ekki
lengur að lána hver öðrum. Jörðin
er frosin. Aðalhöfundur nýju
laganna var Philip Gramm,
efnahagsráðgjafi Johns McCain.
Ríkisstjórn Bush forseta eygir
enga leið aðra út úr ógöngunum en
að senda skattgreiðendum
reikninginn án þess þó að skerða
hár á höfði sökudólganna. Þetta er
sósíalismi andskotans í allri sinni
dýrð: pilsfaldakapítalismi.
Pilsfaldakapítalismi
Í DAG |
ÞORVALDUR GYLFASON
UMRÆÐAN
Gunnar Tómasson skrifar um
efnahagsmál
Aðsteðjandi vandi í alþjóðlegum peninga- og efnahagsmálum markar
tímamót á sviði nútíma hagfræðihugsunar
og gjaldþrot þeirrar hugmyndafræði
stjórnvalda víða um heim sem fluttist úr
hagfræðideildum bandarískra háskóla yfir
í valdamestu stefnumótandi stofnanir í
Washington D.C. upp úr 1970 og kallast The
Washington Consensus.
Rót vandans liggur í sakleysislegri tilgátu sem
þekktasti hagfræðingur á síðari hluta 20. aldar,
Nóbelsverðlaunahafinn Paul A. Samuelson, setti
fram í doktorsritgerð við Harvard-háskóla 1942
gagngert í þeim tilgangi að ryðja notkun algebru og
örsmæðareiknings (e. calculus) braut við athugun á
fræðilegum haglíkönum – tilgátan er svohljóðandi:
Markaðshagkerfi er „kerfi í „varanlegu“ hreyfan-
legu jafnvægi“ (e. „a system in „stable“ equilibrium
or motion“, Foundations of Economic Analysis, bls.
5)
Í þessari meginkennisetningu ráðandi (e.
mainstream) nútíma hagfræði felst sú
hugmynd að sérhvert frávik frá jafnvægis-
skilyrðum markaðshagkerfa leiðréttist af
sjálfu sér vegna sjálfkrafa viðbragða þeirra
drifkrafta sem knýja hagkerfið á braut
hreyfanlegs jafnvægis líkt og þyngdaraflið
stýrir brautum allra efnisagna alheims í
aflfræði Newtons.
Tilgáta í þessa veru er ekkert verri en
margt annað sem akademískir fræðimenn
geta látið sér detta í hug og var engum til
meins svo lengi sem hún hélt sig innan dyra í
akademíu. Og hefði væntanlega vakið menn
til umhugsunar strax 1942 ef einhverjum hefði
dottið í hug að hún yrði tekin alvarlega af stjórnvöld-
um á sviði peningamála heims upp úr 1970.
Því í tilgátunni felst að peningalegt jafnvægi í
hagkerfum einstakra þjóða og heimsins alls verður
bezt tryggt með því að stjórnvöld og seðlabankar
heims standi ekki í vegi fyrir því jafnvægi, sem
tilgátan segir felast í markaðsöflum, heldur víki til
hliðar.
Í dag eru peningakerfi einstakra þjóða og
heimsins alls í uppnámi - tilgátan reyndist ekki eiga
við rök að styðjast.
Höfundur er hagfræðingur.
Hagfræðikreppa
GUNNAR
TÓMASSON
Fjármálakreppan
Í fremstu röð
Sjálfstæðisflokkurinn efnir til fundar
með bæjarstjórunum í Reykjanesbæ,
Garðabæ og Seltjarnarnesi en þessi
bæjarfélög reyndust
hlutskörpust í könnun
Capacent Gallup um
þjónustu við íbúa
sveitarfélagsins. Munu
bæjarstjórarnir ræða
þennan góða árang-
ur við ráðgjafa
Capacent. Full
ástæða er til
að hvetja
borg-
arfulltrúa í Reykjavík til að mæta
á fundinn, hlusta vel. Og ekki vera
hræddir við að spyrja.
Grjótkast
Jón F. Bjartmarz yfirlög-
regluþjónn tók Staksteina
Morgunblaðsins á beinið
í blaðagrein í gær. Vísar
Jón í dálkinn frá 10.
september síðastliðnum,
þar sem spurt var hvaða
verkefnum sérsveitin væri
að sinna þegar hún væri
ekki við æfingar. Jón segir
að svörin við því hafi
mátt finna í sama blaði
og dregur þá ályktun að
Staksteinahöfundur lesi
ekki sitt eigið blað.
Þegar Björn skrifaði
Staksteina
Eins og Jón Bjartmarz bendir á
er hann ekki einn um að þykja
sleifarlag á skrifum Staksteina
um þessi mál. Björn Bjarnason
dómsmálaráðherra gerir skrifin
að umtalsefni á heimasíðu
sinni og segir: „Þegar ég
skrifaði Staksteina, var
lögð rík áhersla á, að
höfundar væru vel að
sér um það, sem birst
hefði í Morgunblaðinu.
Skyldi sú regla ekki lengur
við lýði?“ Hvernig væri að
Björn liti inn uppi á Mogga
og sýndi mönnum þar á bæ
hvernig á að skrifa Staksteina!
bergsteinn@frettabladid.isL
ögreglumennirnir suður með sjó sem vilja hætta ætla ekki
að kveðja þegjandi og halla hurðinni varlega á eftir sér.
Samskiptin við dómsmálaráðuneytið hafa verið afar stirð,
segir í fréttatilkynningu sem Jóhann R. Benediktsson, frá-
farandi lögreglustjóri á Suðurnesjum, sendi frá sér í gær.
Tilefnið er að hann ásamt þremur lykilmönnum embættisins hafa
óskað eftir því að láta af störfum um næstu mánaðamót því þeir
telja algjöran trúnaðarbrest hafa orðið milli sín og ráðuneytisins.
Öllu nákvæmari lýsingu á samskiptunum við Björn Bjarnason
dómsmálaráðherra er að finna í Fréttablaðinu í dag, í viðtali við Eyj-
ólf Kristjánsson, einn fjórmenninganna. Þar fer maður sem hefur
fengið sig fullsaddan af viðmóti dómsmálaráðherra. Samskiptum
embættis síns við ráðuneytið lýsir Eyjólfur sem stöðugu einelti
ráðherrans og ráðgjafa hans þar sem málefnalegum forsendum og
faglegum vinnubrögðum hafi verið kastað fyrir róða.
Þetta er ekki fallegur vitnisburður um stjórnvisku dómsmálaráð-
herra, svo ekki sé minnst á hæfileika hans til að eiga í mannlegum
samskiptum. Skortur á því síðarnefnda kemur reyndar ekki á óvart
í blaðamannastétt því Björn Bjarnason er eini maðurinn á Íslandi
sem treystir sér ekki til að svara blaðamönnum í gegnum síma.
Hann tekur aðeins við spurningum í tölvupósti.
Hvernig ráðherrann kýs að haga samskiptum sínum við annað
fólk er þó smámál við hliðina á þeirri trú hans að allt sé í himnalagi
í löggæslumálum landsins.
Hér er listi yfir helstu uppákomur á þeim vettvangi allra síðustu
daga: Íbúar í Seljahverfi halda fjölmennan fund með lögreglunni í
Ölduselsskóla. Þeir lýsa yfir áhyggjum af tíðum innbrotum í hverf-
inu og að lögregluþjónar sjáist þar sjaldan. Íbúasamtök Laugardals
kvarta yfir öryggisleysi í Laugardal, að ógæfufólk haldi þar til
afskiptalaust, því fylgi sprautunálar og áreiti en aldrei sjáist lög-
reglumenn við eftirlit, Bæjaryfirvöld í Grindavík átelja ríkisvaldið
fyrir að standa ekki við gerða samninga um aukna löggæslu. Lög-
reglufélag Reykjavíkur logar í illdeilum, lögreglumenn segja sig úr
félaginu, meðlimir í sérsveit Ríkislögreglustjóra senda ályktun til
fjölmiðla og lögreglumenn í fjarskiptamiðstöð Ríkislögreglustjóra
gera hið sama. Rótin að úrsögnunum og ályktununum er skiptar
skoðanir á skipulagi löggæslumála milli Ríkislögreglustjórans og
Lögreglustjórans á höfuðborgarsvæðinu. Allt þetta gerðist á rúm-
lega viku.
Það er að ýmsu leyti lýsandi fyrir stöðu löggæslumála landsins
að á sama tíma og lögreglumenn á Suðurnesjum funduðu í safnað-
arheimili Keflavíkurkirkju í gær, var dómsmálaráðherra í Háskól-
anum á Bifröst að lýsa hugmyndum um stofnun þjóðaröryggisdeild-
ar. Hlutverk slíkrar deildar væri meðal annars að koma í veg fyrir
möguleg hryðjuverk og landráð með forvirkum rannsóknarheim-
ildum.
Það þarf einhver að taka að sér að kippa dómsmálaráðherra inn í
íslenskan hversdagsleika. Hann er örugglega ekki jafn spennandi
í augum ráðherrans og alþjóðlegar njósnir, en hlýtur þó að eiga að
vera í forgangi.
Löggæslumál landsins eru í uppnámi.
Samskiptin við
dómsmálaráðherra
JÓN KALDAL SKRIFAR