Réttur - 01.01.1977, Page 34

partment of State Records, en tvennt það síð-
astnefnda hefur Þór kannað fyrir vestan haf
og í London. Er einkar fróðlegt að sjá þær
tilvitnanir sem hann birtir í skýrslur banda-
ríska sendiherrans á Islandi til yfirboðara
sinna í Washington. Sá galli er þó á grein-
inni að fram kemur takmörkuð heimilda-
gagnrýni hjá Þór. Hann setur ekki fram nein-
ar kenningar um áreiðanleik þessara skýrslna
sem heimilda, né hvaða úrvinnslureglum
hann hafi fylgt. Hann lætur skýrslurnar mik-
ið „tala sjálfar", en væntanlega birtist ein-
hver nánari heimildarýni í heildarverkinu.
Nokkuð finnst mér Þór Whitehead taka
gagnrýnislaust bandarískum lýsingum á upp-
hafi kalda stríðsins er hann lýsir stöðunni í
alþjóðamálum í stríðslok. Virðist hann alls
ekki þekkja til þess endurmats sem fram hef-
ur komið á seinni árum hjá virtum sagnfræð-
ingum og sérfræðingum í alþjóðamálum. Þó
er Þór ólíkt óháðari Natóáróðrinum, en Bald-
ur Guðlaugsson í bókinni um aðdraganda 30.
mars. En Þór kemst svo að orði um bakgrunn-
inn fyrir herstöðvaáætlun yfirherráðs Banda-
ríkjanna:
„Tilkoma kjarnorkusprengjunnar í ágúst 1945
styrkti þann ásetning bandarikjamanna að afla sér
herstöðva á Islandi. Talið var, að í kjarnorkustyrjöld
yrðu aðalvígtólin langfleygar sprengjuflugvélar, er
þytu stystu leið heimsálfanna á milli. Flugstöðvar
á norðurleiðinni, einkum Keflavík, höfðu því öðlast
stóraukið gildi fyrir sóknar- og varnarmátt Banda-
ríkjanna. Haustið 1945 fóru samskipti stórveldanna
að taka á sig nýja mynd. Framferði Sovétríkjanna í
Austur-Evrópu sannfærði Truman forseta um að
Stalín væri ófús til samvinnu, en ræki eigin heims-
valdastefnu. Þær vonir, sem Bandaríkin höfðu
bundið við Sameinuðu þjóðirnar, dvínuðu og risa-
veldin tvö gerðust vantrúuð á lifsmöguleika al-
þjóðlega öryggiskerfisins, er byggjast átti á gagn-
kvæmu trausti. Truman-stjórnin sneri sér jafnframt
að því að aftra frekari útþenslu Sovétríkjanna, ma.
á þann hátt að fylla valdatómið, sem heimsstyrj-
öldin hafði skapað í norðurálfu. Til að vega upp
á móti hinum óvíga rauða her i hjarta álfunnar,
reiddu bandarikjamenn sig á yfirburði flota- og
flughers búins kjarnorkuvopnum. Landherinn var
hins vegar að mestu leystur upp og ætlunin að
halda einungis úti málamyndaliðsafla á meginlandi
Evrópu. Utanríkis- og hervarnarstefna af þessu tagi
krafðist herstöðva I útjaðri hugsanlegs stríðsvett-
vangs. Herstöðvaáætlunin frá 1945 sýnir, að yfir-
herráðið leit á Island, Grænland og Asoreyjar sem
hvílipunkta, er hernaðarlegri vogarstöng Bandarikj-
anna var ætlað að styðjast við til varnar Vestur-
Evrópu. Samkvæmt áætluninni átti Island að verða
fremsta útvirki Bandaríkjanna gagnvart Sovétríkj-
unum og hermálaráðuneytið lagði drög að því, að
Keflavík yrði stökkpallur sprengjuflugvéla til árása
á „skotmörk hvar sem er I Evrópu og Vestur-
Asíu". Eins og yfirherráðið staðfesti, hafði Island,
ásamt áðurnefndum eyjum, úrslitaþýðingu fyrir her-
stöðvaáætlunina og þar með heildarstefnu Trumans
I hermálum."
Aftur á móti hikar hann ekki við að segja
að hermálaráðuneytið hafi „lagt drög að því
að Keflavík yrði stökkpallur sprengiflugvéla
til árása", en slíkt orðalag hefði einhvern
tíman þótt hinn argasti kommúnistaáróður.
Hvað mesta athygli hefur vakið í grein
Þórs, hve berlega kemur í ljós bein afskipti
bandaríska sendiherrans af íslenskum stjórn-
málum. Þannig sýnir Þór vel fram á, hve
handgengnir sumir íslenskir stjórnmálamenn
voru Dreyfusi sendiherra og afhjúpuð er
íhlutun hans í íslensk innanríkismál. Hefðu
ýmsir svarið fyrir að slík afskipti ættu sér
stað hér. Ljóst er, að hér hegða bandarískir
sendiherrar sér næstum eins og í rómönsku-
Ameríku. Eftirfarandi lýsing í ritgerð Þórs
er dæmigerð um „hina bandarísku hirðmenn"
Dreyfusar:
„Meðan Ólafur Thors hamaðist við að fjarlægja
þann fleyg, sem lagt hafði verið I nýsköpunarstjórn-
ina, streittust aðrir I andstæða átt. Var þar fremst-
ur I flokki Vilhjálmur Þór, bankastjóri Landsbank-
ans. Heimildir eru fyrir þvl, að þá um sumarið
sóttist Vilhjálmur eftir samneyti við Dreyfus og
34