Réttur - 01.08.1975, Blaðsíða 53

islæg(5). Til þess liggja tvær ástæður: í fyrsta
lagi hefur auðmaðurinn (eigandi eða stjómandi)
auðmagnsins) völd og nýtur virðingar í réttu hlut-
falli við umfang auðmagns síns. Frama öðlast
maður í auðvaldsþjóðfélagi, með því að hreykja
að sér auðmagni. í öðru lagi getur kyrrstaða
valdið falli hvaða auðmanns sem er. Marx orð-
aði þctta svo:
.....þróun framleiðsluhátta auðvaldsins knýr
fram þrotlausa aukningu auðmagns þess sem
liggur í iðnaðarfyrirtækjum. Og við samkeppnis-
skilyrði sýnist auðmanninum framleiðslulögmál
auðvaldsins — sem eru því eðlislæg — vera ein-
hver utanaðsteðjandi nauðung, sem hann verði
að lúta. Þau neyða hann til að varðveita auð-
magnið með útþcnslu, sem einungis næst fyrir
tilstuðlan síaukinnar upphleðslu (Akkumulation).“
(Das Kapital, MEW 23, bls. 629).
Auðmaðurinn sem stýrir auðhring er jafn
háður þessum staðreyndum og fyrri tíma eigandi
smáfyrirtækis. Þær þykja sjálfsagður hluti af hug-
myndafræði viðskiptalífsins, þar sem hagvöxtur
nýtur trúarlegrar lotningar. Eina öryggi þessa
fyrirtækis, eða hvaða fyrirtækis sem vera skal“,
segir í ársskýrslu þeirri sem við höfum áður
vitnað í, „felst í styrkum, stöðugum og kraft-
miklum uppgangi. Fyrirtæki er eins og mann-
eskja. Þegar það hættir að vaxa, þegar það end-
urnýjast ekki í stöðugum vexti, þá fer því að
hnigna. . . Öryggisleysi ríkir þar sem skortir
tækifæri á vexti, framvindu og stöðugum endur-
bótum.“(6)
Sé þessi vöxtur útlagður í hinum sérteknu hug-
tökum marxískra hagfræðikenninga, merkir hann
að hluti umframvirðis sem aflað er af auðmagni
á einu tímabili bætist við auðmagnið á næsta
tímabili. Aukið auðmagn þénar aukið umfram-
virði, þannig að cnn má auka við vöxtinn, og
koll af kolli. Almennt hafa marxískar kenningar
beinst að afleiðingum atferlis einstakra auð-
magnseininga fyrir allt hagkerfið. Hefur óþarf-
lega lítt verið fjallað um afleiðingar þessarar
spíralþróunar (auðmagn/umframvirði/aukið auð-
magn) á það sem borgaraleg hagfræði nefnir við-
skiptafræði. Hér fara á eftir nokkrar ábendingar
í hvaða átt rannsóknir mættu ganga í þessu
viðviki.
Tökum fyrst fyrir iðnaðarfyrirtæki við sam-
keppnisskilyrði, en þar byrja einnig Marx og
klassíska hagfræðin. Fyrirtækið býr aðeins til
hluta af heildarframleiðslu á sínu sviði, og eng-
inn teljandi munur er á vörum þess og annarra
framleiðenda á sama sviði. Við slík skilyrði
framleiðir sérhvert fyrirtæki það mikið magn, að
ef einni vörutegund væri bætt við mundi kostn-
aðarupphæð hennar jafngilda markaðsverðinu (ef
framleiðslan færi yfir þetta mark, mundi kostn-
aður fara framúr söluverði og valda minnkuð-
um gróða í það heila tekið). Þetta fræga jafn-
vægisástand fjalla kennslubækur í hagfræði oft
um undir lokin, í stað þess að byrja á því.
Til þess að ráða við þetta ástand, verður auð-
maðurinn augljóslega að draga úr kostnaði og
auka þannig ágóðahlut sinn (gert er ráð fyrir að
hann gcti sclt alla framleiðslu sína við mark-
aðsverði, þeas. hann eigi ekki við söluvandamál
að stríða). Kostnað lækka menn yfirleitt með
því að auka framleiðslumagnið og koma nýrri
eða bctri framleiðslutækni í gagnið. Þau fyrir-
tæki sem fylgja þessari stefnu vaxa og dafna,
hin heltast úr lestinni.
Vitanlega á þessi framgangur sínar takmark-
anir. Fyrr en síðar kemur að grundvallarbreyt-
ingu markaðsskilyrðanna, þar eð útþenslhn veld-
ur aukinni meðalstærð fyrirtækja, því að sum
stækka en önnur hætta. Þá fyrirfinnast ekki leng-
ur margir smáir framleiðendur, sem hver um sig
aðlagar sig markaðsverðinu og reynir að græða
sem mest. Þess í stað framleiðir nú sérhvert
fyrirtæki umtalsverðan hluta heildarframlciðsl-
unnar á sínu sviði, og verður það því að reikna
með áhrifum eigin framboðs á markaðsverðið.
Þetta leiðir til nýrra vandamála og möguleika,
sem misjafnar rannsóknir hafa verið gerðar á,
undir yfirskriftunum „ófullkomin" eða „einok-
unarkennd“ samkeppni, vald fárra yfir markaðn-
um (oligopoly) og einokun. Nægir að benda á,
að auk þess sem fyrirtækin leitast við að halda
niðri framleiðslukostnaði, reyna þau eðlilega öll
að ná einokunaraðstöðu, annaðhvort hvert fyrir
sig (með því að gera vöruna á einhvem hátt
frábrugðna framleiðslu keppinautanna) eða í sam-
einingu (mcð leyndu eða ljósu samkomulagi við
keppinautana). Niðurstaðan verður því sú, að í
fræðilegum tilgangi gerir maður réttilega ráð fyr-
ir, að dæmigcrt fyrirtæki starfi einsog það hefði
einokunaraðstöðu. Það nær hámarksgróða með
því að framleiða töluvert rninna en það magn,
197