Morgunblaðið - 08.02.2006, Page 30

30 MIÐVIKUDAGUR 8. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
É
g hata homma. Mér
finnst þeir ógeðs-
legir og ef ég sé þá
úti á götu þá slæ ég
þá,“ segir Bob og
slær út í loftið. Við sitjum í litlum
hópi utandyra undir stjörnubjört-
um himni í litla þorpinu Ende í
Malí í Vestur-Afríku og drekkum
te. Ungur strákur hellir upp á en
teið er hitað í litlum katli á kolum.
Í hópnum eru aðeins tveir menn
sem tala ensku, umræddur Bob og
svo leiðsögumaðurinn okkar,
Amadu. Aðrir tala móðurmálið
sitt, dogon, og hið opinbera tungu-
mál Malí, frönsku. Bob og Amadu
vinna báðir sem leiðsögumenn.
Þeir kunna hvorki að lesa né
skrifa en lærðu ensku af ferða-
mönnum.
Ende er á Dogon-svæðinu en
það er raunar samansafn lítilla
þorpa sem að margra mati eru
einn áhugaverðasti viðkomu-
staður V-Afríku. Bob og Amadu
eru báðir uppaldir í Ende en hafa
flust til hafnarborgarinnar Mopti
og gerst leiðsögumenn. Þeir
gengu ekki í skóla og kunna því
hvorki að lesa né skrifa en hafa
lært ensku af ferðamönnum auk
þess að tala frönsku reiprennandi.
Við spjöllum um ólíka menning-
arheima, væntingar og þrár, það
sem skilur okkur að og það sem
sameinar okkur. Amadu og Bob
hafa betri þekkingu á vestrænni
menningu en ég hef á malískri
menningu og geta útskýrt ým-
islegt fyrir mér.
Þeir syngja malískt ástarlag og
ég nota allan minn bassa í að
syngja um krumma sem svaf í
klettagjá. Amadu segir mér frá
stjörnunum sem geta boðað góða
uppskeru eða minnt á að regntím-
inn sé að nálgast.
Dogon er landbúnaðarsamfélag
og hugarheimur fólksins tekur
mið af því. Áður fyrr voru flestir
Dogon-búar andatrúar en kristni
og íslam hafa náð útbreiðslu þar
eins og annars staðar.
Amadu og Bob segja okkur frá
hefðbundnum samfélögum Dog-
on-þorpanna sem er ólíkt því sem
gerist í borgum og bæjum Malí.
Þeir segja frá göldrum og fórnum
sem eru enn þann dag í dag færð-
ar guðunum þótt slíkt hafi minnk-
að talsvert með breyttum trúar-
brögðum. Amadu segir að
stundum sé fólki fórnað þótt yf-
irleitt sé látið nægja að slátra geit
eða kú. Dogon-grímurnar spila
mikið hlutverk en sá sem ber slíka
grímu er nafnlaus og nefni ein-
hver nafn hans er sá hinn sami
umsvifalaust tekinn af lífi.
Í Dogon er feðraveldissam-
félag. Karlinn er höfuð fjölskyld-
unnar og við kvöldverðarborðið
talar hann einn og aðrir þegja. All-
ar stúlkur eru umskornar í æsku
og fjölkvæni er reglan fremur en
undantekningin. Umskurnin er
fyrst og fremst stjórnunartæki og
sögð koma í veg fyrir að konur sofi
hjá hverjum sem er.
Amadu og Bob eru gagnrýnir á
þetta umhverfi sem þeir ólust upp
í enda lifa þeir í allt öðrum veru-
leika í hafnarborginni Mopti.
Þeim þykir sú regla að foreldrar
velji fyrstu brúði sona sinna úr sér
gengin og vilja fá að ráða sínum
örlögum sjálfir.
Allt í einu og nánast upp úr
þurru byrjar Bob að tala um sam-
kynhneigð. Hann lýsir yfir
áhyggjum af því að Elton John sé
nú giftur karlmanni og á eftir
fylgir löng ræða um hvað hommar
séu ógeðslegir og saga um vond-
an, vestrænan karl sem reyndi að
fá malískan dreng til við sig með
því að bjóða honum peninga. Ég
hika en ákveð samt að hreyfa mót-
bárum. Ég segist þekkja fullt af
hommum og lessum sem séu ljóm-
andi fínt fólk. Bob horfir undrandi
á mig og segir að fólk eigi þá að
minnsta kosti að halda sig á Vest-
urlöndum en ekki láta svona hér í
Afríku. „Þetta er ekki okkar
menning. Guð vill að karl og kona
séu saman. Af hverju ætti karl að
kyssa karl? Til hvers? Ég bara
skil þetta ekki,“ segir Bob og
Amadu tekur undir: „Samkyn-
hneigð er ekki hluti af okkar
menningu.“
Ferðafélagi minn grípur inn í og
segir rólega að það sé kannski rétt
að virða eigi menningu annarra
þjóða en að það eigi líka að virða
rétt fólks til að lifa því lífi sem það
vill svo fremi sem það skaði ekki
aðra. Við reynum að leiða í ljós
samhengið milli þessarar umræðu
og gagnrýni þeirra sjálfra á þving-
uð hjónabönd en Bob situr við
sinn keip og heldur áfram að blóta
hommum (lessur koma vart til
tals). Ég bendi honum kurteislega
á að guð vilji örugglega ekki að
hann noti orkuna sína í að hata
fólk og segi spekingslega: „Spá-
maðurinn Jesús sagði: Dæmið
ekki, svo að þér verðið ekki
dæmdir.“ En Bob er löngu hættur
að hlusta og af hans hálfu er sam-
ræðan búin. Ég sný mér að
Amadu og segi lágt: „Sama hvað
þér finnst, ekki segja við Evr-
ópubúa að þú hatir homma, það
getur sært þá virkilega mikið.“ Ég
finn að hann tekur mark á orðum
mínum og vona að mér hafi í það
minnsta tekist að sá litlu fræi.
Í vélinni á leiðinni heim rifja ég
upp þessar samræður. Ég finn til
samúðar með samkynhneigðu
fólki í Dogon um leið og ég reyni
að skilja að viðhorf Bobs og
Amadu eru lituð af veruleikanum
sem þeir eru aldir upp í. Ég hugsa
fallega til landsins míns litla í Atl-
antshafinu þar sem fordómar
gegn samkynhneigðum eru á und-
anhaldi og samfélagið víðsýnna.
Yfir hafragrautnum les ég
gamla og nýja Mogga til að ná aft-
ur fótfestu. „Við erum sannfærð
um að það eru færar aðrar og
betri leiðir til þess að tryggja sam-
kynhneigðum sambærilega stöðu
og hjónum en sú að sprengja upp
sjálft hjónabandshugtakið,“
stendur í blaðagrein og biskupinn
sagði víst í nýárspredikun sinni að
hjónabandið ætti það inni að við
köstuðum því ekki á sorphaugana.
Mikið er gott að vera komin heim í
fordómaleysið á Íslandi.
„Ég hata
homma“
„Ég finn til samúðar með samkyn-
hneigðu fólki í Dogon um leið og ég
reyni að skilja að viðhorf Bobs og
Amadu eru lituð af veruleikanum sem
þeir eru aldir upp í.“
halla@mbl.is
VIÐHORF
Halla Gunnarsdóttir
SIGRÚN Elsa Smáradóttir, fram-
bjóðandi í prófkjöri Samfylking-
arinnar, reynir nú allt hvað hún get-
ur til að vekja athygli á sér í
prófkjörsbaráttunni og
notar til þess ýmis
meðul.
Í grein sem fram-
bjóðandinn ritar í
Morgunblaðið 5. febr-
úar sl. undir fyrirsögn-
inni „Ætlar íhaldið að
selja Orkuveituna?“
spyr frambjóðandinn:
„Hvað hyggjast sjálf-
stæðismenn gera við
Orkuveitu Reykjavík-
ur?“ Því er til að svara
að sjálfstæðismenn
ætla ekki að selja
Orkuveituna. Þessi af-
staða okkar hefur margoft komið
fram í umræðum um málefni Orku-
veitunnar í borgarstjórn en greini-
lega hefur frambjóðandinn ekki tek-
ið eftir eða fylgst með þeirri
umræðu.
Þessi sami frambjóðandi hefur á
hinn bóginn sem stjórnarmaður í
Orkuveitunni verið upptekinn við að
sólunda fjármunum Orkuveitunnar í
ýmis gæluverkefni og meðal annars
tekið þátt og borið ábyrgð á æv-
intýralegum fjáraustri í Línu.net,
sem nemur um 5 milljörðum króna
og framúrkeyrslu vegna byggingar
nýs Orkuveituhúss um 2,5 milljarða
króna. Hún ætti frekar en að vera
með dylgjur gagnvart mér persónu-
lega og sjálfstæðismanna í borg-
arstjórn að gera íbúum borgarinnar
grein fyrir þessari óráðsíu og við-
urkenna ábyrgða sína.
Í kapphlaupi sínu um 2.–4. sætið á
framboðslista Samfylk-
ingarinnar heldur
frambjóðandinn áfram
að dylgja og ritar grein
í Morgunblaðið 7. febr-
úar sl. undir fyrirsögn-
inni „Vilhjálmur Þ.
snuðar Reykvíkinga“.
Þar gerir hún að um-
fjöllunarefni þá
ákvörðun stjórnar
Landsvirkjunar að
stofna sameiginlegt
smásölufyrirtæki með
Rarik og Orkubúi Vest-
fjarða.
Það er eins og fram-
bjóðandinn gleymi því að Reykjavík-
urborg á 45% í Landsvirkjun. Með
þessu samkomulagi er á engan hátt
verið að ganga á hagsmuni Reykvík-
inga. Það er miklu fremur verið að
verja hagsmuni fyrirtækisins sem
Reykjavíkurborg á 45% hlut í. Verð-
mæti eigna Landsvirkjunar, þar
með 45% hlutar borgarinnar í
Landsvirkjun, rýrnar á engan hátt
við stofnun þessa fyrirtækis.
Fulltrúar R-listans í stjórn
Landsvirkjunar, Álfheiður Ingadótt-
ir og Helgi Hjörvar, samflokks-
maður frambjóðandans, sátu hjá við
afgreiðslu þessa máls. Ef þau hefðu
verið sama sinnis og frambjóðandinn
hefðu þau örugglega greitt atkvæði
gegn þessari tillögu við afgreiðslu
málsins í stjórn Landsvirkjunar. Það
gerðu þau ekki. Þau fluttu heldur
ekki tillögu um að bera þetta mál
sérstaklega undir eigendur fyr-
irtækisins, þ. á m. borgarstjórann í
Reykjavík.
Við sem sitjum sem fulltrúar
Reykjavíkurborgar í stjórn Lands-
virkjunar eigum að gæta hagsmuna
þess fyrirtækis og þar með borg-
arbúa. Ekki er að sjá að Sigrún Elsa
Smáradóttir, varaborgarfulltrúi
Samfylkingarinnar, hafi gætt hags-
muna Orkuveitunnar og þar með
borgarbúa, sem stjórnarmaður í því
fyrirtæki.
Rangfærslur frambjóðandans
Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson
svarar greinum Sigrúnar Elsu
Smáradóttur ’Ekki er að sjá að SigrúnElsa Smáradóttir, vara-
borgarfulltrúi Samfylk-
ingarinnar, hafi gætt
hagsmuna Orkuveit-
unnar og þar með borg-
arbúa, sem stjórnarmað-
ur í því fyrirtæki. ‘
Vilhjálmur Þ.
Vilhjálmsson
Höfundur er borgarfulltrúi og
leiðtogi sjálfstæðismanna í
borgarstjórn Reykjavíkur.
UM ÞESSAR mundir fer fram
mikil umræða um stöðu íslenskrar
tungu. Sú umræða ber vott um ein-
lægan áhuga á móðurmálinu og er
því fagnaðarefni þótt
sumt sem þar hefur
verið haldið fram sé
álitamál. Það er eng-
inn vafi á því að ýms-
ar breytingar eru að
verða á málinu, en þar
er þó e.t.v. ekki allt
sem sýnist. Í fyrsta
lagi vitum við ekki
hvort breytingarnar
eru eitthvað meiri eða
örari nú en þær hafa
verið áður. Í öðru lagi
er málfar og mál-
notkun ýmissa hópa
miklu sýnilegri nú á síðustu árum
en áður var. Fjölgun útvarps- og
sjónvarpsstöðva og tilkoma netsins
leiðir til þess að við komumst dag-
lega í návígi við ýmis málsnið sem
áður voru bundin við persónuleg
samskipti í litlum hópi. Þetta kann
að villa okkur sýn og leiða til þess
að við teljum breytingarnar meiri
en þær eru í raun.
Ég hef engar sérstakar áhyggjur
af því að íslenskan sé að hruni
komin. En vitanlega þarf að rann-
saka málið vel og fylgjast með því
svo að við vitum hver staðan er.
Telji menn stöðu íslenskunnar svo
alvarlega að nauðsynlegt sé að
grípa til róttækra aðgerða er mik-
ilvægt að þær byggist á traustum
fræðilegum grunni – annars er
hætt við að árangurinn verði lítill.
Nú er í gangi viðamikil rannsókn á
íslenskri setningagerð undir stjórn
Höskuldar Þráinssonar prófessors.
Þessi rannsókn, sem hefur fengið
öndvegisstyrk frá Rannsóknasjóði,
mun væntanlega hjálpa okkur til að
átta okkur á því hvað er raunveru-
lega að gerast í íslensku málkerfi
um þessar mundir.
Hlutverk stjórnvalda
Forsvarsmenn í atvinnulífinu
segja oft eitthvað á þá leið að hlut-
verk ríkisins sé að skapa almenn
skilyrði til þess að fyrirtækin og at-
vinnuvegirnir vaxi og dafni, ríkið
eigi hins vegar ekki að vera með
sértækar aðgerðir í þágu einstakra
fyrirtækja eða atvinnugreina.
Kannski er það ekki ósvipað með
tungumálið. Það er umdeilanlegt
hvort það er hlutverk ríkisins,
skólayfirvalda, Íslenskrar mál-
nefndar eða einhverra annarra að
reyna að hlutast til um
ákveðin atriði í málinu
eða breytingar á þeim
enda alls óvíst að slík
íhlutun hefði nokkuð
að segja. Hins vegar
er það sjálfsögð skylda
stjórnvalda að skapa
málinu sem best lífs-
skilyrði og gera okkur
kleift að nota það á
öllum sviðum þjóðlífs-
ins. Þetta má m.a.
gera með því að auka
íslenskukennslu í skól-
um (í stað þess að
draga úr henni eins og verður ef
áform um styttingu framhaldsskól-
ans ná fram að ganga), efla inn-
lenda dagskrárgerð í sjónvarpi, og
tryggja stöðu íslenskunnar innan
upplýsingatækninnar.
Síðastnefnda atriðið skiptir mjög
miklu máli. Vandi íslenskrar tungu
felst nefnilega ekki eingöngu í
breytingum á orðafari, beygingum
og setningagerð, án þess að gert sé
lítið úr þeim. Hér er einnig og ekki
síður um svonefndan umdæm-
isvanda að ræða, það er þrengt að
notkunarsviði málsins. Hvaða áhrif
hefur það á málnotendur og mál-
samfélagið ef móðurmálið verður
ekki lengur gjaldgengt á sviði sem
er mikilvægt í daglegu lífi alls al-
mennings? Hvað gerist ef móð-
urmálið verður ekki lengur nothæft
í nýrri tækni og öðru sem er nýtt
og spennandi; á sviðum þar sem
nýsköpun af ýmsu tagi á sér stað;
og á sviðum þar sem ný atvinnu-
tækifæri bjóðast? Ef sú staða kem-
ur upp er málið í verulegri og
bráðri hættu. Þetta er einmitt það
sem gæti gerst innan upplýsinga-
tækninnar þar sem enska er mjög
áberandi.
Að loknu tungutækniátaki
Árin 2001–2004 stóð mennta-
málaráðuneytið fyrir sérstöku
tungutækniátaki til að efla stöðu ís-
lensks máls innan upplýsinga-
tækninnar. Til þessa átaks var var-
ið samtals 133 milljónum króna
sem runnu til ýmissa verkefna sem
eru smám saman að skila árangri
og verða sýnileg. Um þau flest má
lesa í bæklingnum „Samspil tungu
og tækni“ (www.tungutaekni.is/
news/samspil.pdf) en hér skulu að-
eins nefnd tvö: Beygingarlýsing ís-
lensks nútímamáls sem Orðabók
Háskólans vann og er nú m.a. nýtt
í leitarvélinni Emblu; og íslenskur
þulur (talgervill) sem Síminn, Hex
hugbúnaður og Háskóli Íslands
standa að og er að koma á mark-
aðinn. Því fer þó fjarri að íslensk
tungutækni sé orðin sjálfbær, eins
og stefnt var að. Það er bráðnauð-
synlegt að halda áfram opinberum
stuðningi við greinina enn um hríð,
til að nýta betur það fé sem hefur
verið varið í verkið hingað til og þá
þekkingu sem hefur verið byggð
upp hjá fræðimönnum og fyr-
irtækjum.
Í fyrra fór ég í vikuferð um
Eystrasaltslönd með hópi norræns
tungutæknifólks. Þar búa smáþjóð-
ir, þótt þær séu vissulega fjölmenn-
ari en við, en mun verr staddar
fjárhagslega. Metnaður þeirra í að
gera móðurmálið gjaldgengt innan
upplýsingatækninnar vakti þó
mikla athygli okkar. Ekki síst hrif-
umst við af frumkvæði Eista sem
hafa gert áætlun um uppbyggingu
eistneskrar tungutækni næstu ár.
Þar er tilgreint í smáatriðum hvað
ætlunin sé að gera á hverju ári
fram til 2011. Það er ekki nema um
það bil milljón manns sem á eist-
nesku að móðurmáli, og Eistar
voru í fyrra á svipuðu stigi og Ís-
lendingar í þróun tungutækni,
komnir aðeins lengra en við á sum-
um sviðum en skemmra á öðrum.
En munurinn er sá að um leið og
tungutækniáætlun þeirra byrjaði
var okkar að enda.
Eigum við að láta hér við sitja?
Íslenska og upplýsingatækni
Eiríkur Rögnvaldsson
fjallar um íslenska tungu ’En munurinn er sá aðum leið og tungutækni-
áætlun þeirra byrjaði var
okkar að enda.‘
Eiríkur Rögnvaldsson
Höfundur er prófessor í íslenskri
málfræði við Háskóla Íslands.