Morgunblaðið - 26.03.2006, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. MARS 2006 35
MENNING
VIRKJUNARSTEFNA íslenskra
stjórnvalda hefur löngum verið
byggð á þeirri sannfæringu að um
aðra kosti sé ekki að ræða í atvinnu-
upbyggingu á Íslandi en að virkja
sem allra mest, framleiða sem allra
mesta raforku. Menn hafa jafnvel
gengið svo langt að segja annað vera
siðleysi. Andri Snær Magnason ræðst
gegn þeirri hugsun að annaðhvort
virkjum við eða lifum í frumstæðu fá-
tæktarbasli í hinni kraftmiklu bók
sinni Draumalandið. Sjálfshjálparbók
handa hræddri þjóð. Hann ræðst að
þessu viðhorfi frá mörgum hliðum og
hann greinir það í fleiru en skoðunum
þeirra sem telja að raforkufram-
leiðsla og stóriðja sé Íslands eina von.
Í þessari merkilegu bók veltir Andri
Snær fyrir sér verðmætamati og
raunveruleikaskynjun sem birtist í
daglegri umræðu hér á landi um
virkjana- og stóriðjumál. Hann bend-
ir á að hugmyndaleysið og andúðin á
nýjum hugmyndum sem gjarnan
birtist í málflutningi virkjunarsinna
sé eitt einkenni ótta. Það er við kring-
umstæður óttans sem menn hætta að
sjá möguleika sem við blasa og
ímynda sér að eitt og aðeins eitt verði
að gera og það strax því annars muni
illa fara (sjá 130, 161).
Andri Snær skiptir bókinni í þrjá
hluta. Í þeim fyrsta sem ber yfir-
skriftina „Leitin að raunveruleik-
anum“ ræðir hann um verðmætamat
og merkingu, í öðrum hluta sem hann
nefnir „Terror alert“ er meginvið-
fangsefnið hinar mismunandi birting-
armyndir ótta sem iðulega stýra vali
fólks og koma í veg fyrir að það geti
séð langtímahagsmuni sína í réttu
ljósi. Þriðji hlutinn sem heitir „Tera-
wöttin í almættinu“ fjallar um virkj-
anir og stóriðju og er um leið hörð og
niðursallandi gagnrýni á stefnu ís-
lenskra stjórnvalda í þeim málum.
Rauði þráðurinn í bókinni er grein-
ing Andra Snæs á þeim gildum sem
liggja að baki virkjana- og stór-
iðjustefnunni og tilraun hans til að
sýna fram á að þessi gildi séu á mis-
skilningi byggð, ekki aðeins misskiln-
ingi á eigin hagsmunum til lengri
tíma, heldur róttækum misskilningi á
eigin veruleika og samtíð. Hann hefur
bókina á kostulegri frásögn af orða-
skiptum við leigubílstjóra sem bendir
honum vinsamlegast á að fólk eins og
hann „sé ekki í tengslum við raun-
veruleikann“ og að baki býr sú bjarg-
fasta hugsun að raunveruleikinn sé
framleiðslan. Þessi einfalda mynd af
samfélaginu er gömul og hún er líf-
seig. Að skapa verðmæti er ekki fólg-
ið í að fá hugmyndir og hrinda í fram-
kvæmd, heldur felst hún í að forðast
slíkt eftir mætti. Framleiðsluheims-
myndin sér hráefni og afurðir: Vatnið
er orka, búfénaðurinn er matur, nátt-
úran er smjörfjall sem þarf að skafa
af eins mikið og hratt og unnt er.
Annað væri leti, dáðleysi – siðleysi.
Andri gerir margar atlögur að
þessu gildismati og fjallar skemmti-
lega um gildi og eðli hugmynda. Það
sem eftir stendur er þó ef til vill sú
spurning hversvegna framleiðslu-
hugsun iðnaðarsamfélagsins ræður
enn ferðinni hjá stjórnvöldum, nú
þegar það er svo augljóst að auðlindir
landsins eru miklu fremur fólgnar í
menntun og rækt við frumkvöðuls-
hugsun þekkingarsamfélagsins, en í
raforku- eða álframleiðslu, að
minnsta kosti til lengri tíma litið.
Andri svarar þessari spurningu
ekki með einhlítum hættir, frekar en
ýmsum öðrum spurningum sem bók
hans vekur. Um-
fjöllun hans kem-
ur hinsvegar aftur
og aftur að sama
atriðinu – gildum
og gildismati. Það
er merkilegt ein-
kenni Andra sem
höfundar hve
óhræddur hann er
við að móralisera
– óhræddur við
einfaldan siðaboðskap sem oft virðist
jafnvel gamaldags. Þetta kemur ekki
síst fram í umfjöllun hans um hugtök
og merkingu sem er fyrirferðarmikil í
fyrsta hluta bókarinnar. Annarsvegar
beinir hann sjónum að hugtak-
anotkun og hvernig hún birtir gild-
ismat. Orðið stóriðja hefur til dæmis
almennt jákvæða merkingu sem birt-
ist til dæmis í því að orðinu er skeytt
við ólíklegustu hugtök til að tjá verð-
mæti eða verðmætasköpun (73).
Hinsvegar veltir hann fyrir sér til-
hneigingu til að mislesa verðmæti og
missa þar með af raunverulegri
merkingu hluta. Andri tekur fjöl-
breytileg dæmi um slíka verðmæta-
blindu, sem getur verið allt frá því að
sjá ekki markaðslega möguleika
ákveðinnar vöru til þess að misskilja
fullkomlega hvað varðveitir söguleg
verðmæti (sjá til dæmis kafla um rat-
sjárstöðina á Stokksnesi).
Andri Snær á það skylt með sum-
um þeirra heimspekinga sem á und-
anförnum áratugum hafa þróað svo-
kallaða samfélagshyggju, að hann
virðist líta svo á að siðferðilegt rof eða
hamfarir hafi orðið í vestrænu nú-
tímasamfélagi. Verðmætablindan og
merkingarskriðið sem hún hefur í för
með sér er afleiðing þess að eitthvað
hefur gerst sem veldur því að við
stöndum frammi fyrir harmleik og
eina leiðin til að bregðast við honum
felst í að taka gildi til róttækrar end-
urskoðunar. Svar Andra við heims-
sýn framleiðslunnar er að benda á
hugmyndir: Á meðan menn neita sér
um að þróa hugmyndir og fylgja þeim
eftir og kalla slíkt jafnvel raunveru-
leikafirringu, er hætt við að við séum
föst í hugmyndasnauðri martröð stór-
iðjunnar. Þessi martröð gerir fólk
blint á verðmæti, möguleika og merk-
ingu sem þó ættu að blasa við.
Hvað sem manni kann að finnast
um virkjanir og stóriðju almennt, þá
er málflutningur stjórnvalda og stór-
iðjusinna byggður á hinni niðurlægj-
andi og furðulegu hefð íslenskrar
stjórnmálaumræðu að leggja höf-
uðáherslu á að gera lítið úr andstæð-
ingnum. Andri birtir mörg kostuleg
(eða grátleg) dæmi um þetta. Öm-
urlegust er sú venja að lýsa andstæð-
ingum virkjana og álvera sem ójarð-
bundnum rómantíkerum án „tengsla
við raunveruleikann“. Andri Snær
sýnir það í þessari bók, sem hann og
margir fleiri hafa raunar gert áður
líka, að deila virkjanasinna og and-
stæðinga virkjana er ekki deila um
hvort rétt sé að nýta auðlindirnar eða
sleppa því, heldur um hagsmunina
sem í húfi eru og kostnaðinn sem af
því hlýst að velja leið virkjana. Jakob
Björnsson, fyrrum orkumálastjóri, sá
þetta alveg skýrt fyrir 35 árum: Í
hans huga var engin spurning að
náttúrunni þyrfti að fórna fyrir fram-
farir (160). Andri Snær bendir á að
við ættum að hafa vitkast síðan: Við
ættum að vita að möguleikarnir á því
að byggja upp og þróa atvinnuvegi
eru miklu fjölbreyttari og auðugri en
sjávarútvegur og orkuframleiðsla
fyrir stóriðju. Í huga Jakobs skiptist
landið hinsvegar eftir þessum tveim-
ur meginatvinnuvegum.
Bók Andra Snæs hlýtur að vekja til
umhugsunar og það er aðeins hægt
að vona að þeir sem sitja og taka
ákvarðanir um framtíð landsins lesi
hana og geri það vandlega. Bókin
endar á bjartsýnisorðum, sem þó
virðist engan veginn eiga við. Þriðji
hlutinn fjallar að mestu um hættur og
ókosti virkjana og stóriðju. Þessi um-
fjöllun skapar litla bjartsýni með les-
andanum um afleiðingar þeirrar
stefnu sem stjórnvöld fylgja svo stað-
fastlega. Bókin hlýtur þó að vekja
einfalda spurningu: Hvernig getur
það samræmst öllum fagurgalanum
um þekkingarsamfélag – vísindi og
rannsóknir, að engin tilraun sé gerð
til að auka kraft, uppbyggingu og nýj-
ungar á því sviði? Þegar fólki er talin
trú um að landsbyggðin – Austurland
eða Norðurland – verði að fá stóriðju
vegna þess að annars verði fólksflótti
og hrun, gleymist sá augljósi þáttur
að fjárfesting í þekkingu á náttúru
þessara staða kynni að vera miklu
betri fjárfestingarkostur þegar til
lengri tíma er litið og líklegri til að
skapa smátt og smátt þær aðstæður
sem gera það í raun eftirsóknarvert
fyrir fólk að vera þar sem það er.
En það er ekki eftirspurn eftir
hugmyndum sem hér ræður ríkjum
heldur hugmyndafælni. Andra tekst
á sinn mælska og eilítið móralska hátt
að veita okkur hrollvekjandi innsýn í
martröð hugmyndaleysisins og benda
á að hvílíkt ábyrgðarleysi það er að
leyfa pólitík óttans að ráða ferðinni.
Bókin er skemmtileg í broti og að
allri gerð, fyrir utan að vera læsileg
og skýr. Það hefur að vísu augljóslega
legið mikið á að koma henni út og for-
lagið hefur ekki treyst sér til að láta
gera atriðisorðaskrá, sem er pirrandi,
en of algengt hér á landi til að maður
fari að gera veður útaf því. En útgef-
andinn hefði nú getað veitt lesand-
anum þá lágmarkshjálp að setja efn-
isyfirlit í bókina.
Martröð hugmyndaleysisinsBækurSamtímagagnrýni
Andri Snær Magnason, 266 bls., Mál og
menning, 2006.
Draumalandið. Sjálfshjálparbók handa
hræddri þjóð.
Jón Ólafsson
Andri Snær
Magnason