Morgunblaðið - 04.04.2007, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 2007 31
bænum.
ér-
af stað
vigras-
ð koma
nni. Við
lög í það
tak í
gging
rs staðar,
rvogi og í
iðfangs-
að gengið
verði til samninga við íþróttafélögin
Fylki og Fjölni um uppbyggingu
fimleikahúsa hjá þeim félögum, að
sögn hans. Að því er stefnt að í
tengslum við byggingu fimleikahúss
Fylkis verði reist áhorfendastúka
við húsið sem muni einnig nýtast
knattspyrnuvellinum. Hjá Fjölni er
frekari uppbygging á döfinni sem
eftir er að útfæra frekar í samstarfi
við félagið, að sögn Björns Inga.
„Við höfum átt viðræður við félagið
um m.a. körfuboltaaðstöðu og
margskonar aðstöðu í Gufunesi, sem
er nýtt svæði sem ÍTR hefur fengið
til ráðstöfunar og getur falið í sér
mörg spennandi tækifæri.“
Stærra íþróttahús í Mjódd
Eitt stærsta verkefnið sem fram-
undan er á tímabilinu eru fram-
kvæmdir hjá ÍR en í tengslum við
100 ára afmæli félagsins á dögunum
var ákveðið að taka upp samning
sem gerður var við félagið fyrir einu
og hálfu ári. Hann gerði ráð fyrir
byggingu íþróttahúss í Suður-Mjódd
fyrir um 800 milljónir kr. „Það hefur
komið í ljós að félagið telur að fjár-
munir sem gert var ráð fyrir séu
ekki nægilegir fyrir þá þjónustu sem
stendur til að bjóða,“ segir hann.
Hafa ÍR-ingar sýnt það frumkvæði
að koma til móts við borgina og lýsa
yfir að félagið sé reiðubúið að gefa
eftir land sem tilheyrt hefur félaginu
í Mjódd. „Borgin er að skipuleggja
það svæði með möguleika á atvinnu-
lóðum meðfram Reykjanesbrautinni
og síðan íbúðum í Suður-Mjódd, til
dæmis fyrir aldraða. Í staðinn fyrir
þetta fær félagið aukna fjármuni til
uppbyggingar og við erum að ganga
til samninga við ÍR um mun stærra
íþróttahús en hingað til hefur verið
gert ráð fyrir. Þar yrði öll starfsemi
félagsins á einum stað og sannkölluð
lyftistöng fyrir allt félagslíf í Breið-
holtinu vegna þess að það er líklega
stærsta hverfi borgarinnar en hefur
kannski ekki verið með nægilega
góða íþróttaaðstöðu. Við viljum gera
bragarbót þar á. Þarna verður mjög
fullkominn salur m.a. fyrir körfu-
knattleik, handbolta og auk þess
dansíþróttir, sjálfsvarnaríþróttir og
fleira. Til hliðar er svo hinn glæsilegi
gervigrasvöllur sem við vígðum á
100 ára afmælinu um daginn.“
Björn Ingi segir borgaryfirvöld
auk þessa hafa mikinn áhuga á að
fara í margskonar uppbyggingu á
göngustígum í borginni. „Þar er
margt hægt að gera, bæta merking-
ar, setja upp kort fyrir göngu- og
hlaupaleiðir og við höfum áhuga á að
fara í slíkt í samvinnu við þá sem
nota þessa stíga mest, þ.e.a.s.
göngugarpana og hlauparana í borg-
inni.“
framkvæmda
il ársins 2010
Morgunblaðið/Ómar
ð sundlaug og vatnsrennibrautum í Úlfarsárdal á næstu árum.
Hreyfing Reisa á heilsuræktarstöð við hlið Vesturbæjarlaugar. Börn í
sunddeild KR bregða á leik eftir sundæfingu í Vesturbæjarlaug í gær.
Á ÞESSUM orðum endar
landamerkjalýsing Stafafells í
Lóni í vísitasíu Brynjólfs biskups
Sveinssonar frá 1641. Vatnaskil
voru eðlileg viðmið út frá land-
nýtingu um mörk milli jarða,
hreppa og sýslna. Þau mynda í
aðalatriðum mörk Stafafells að
vestan við Nes, norðan við Fljóts-
dal og austan við Álftafjörð. Þessi
mörk eru einnig hreppamörk og
að hluta sýslumörk. Engar heim-
ildir eru um hver ákvað eða
hvernig hreppa- og sýslumörkin
urðu til, en svo er ætlast til að
landeigendur Stafafells geti rakið
skýra og samfellda lýsingu á
mörkum jarðarinnar allt til land-
náms. Í síðari vísitasíum biskupa
er ítrekað og endurtekið að
Stafafell eigi Kollumúla og Víði-
dal. Þessi hluti jarð-
arinnar liggur lengst
frá byggð og var í
haust úrskurðaður
sem þjóðlenda af
Hæstarétti. Rétt-
urinn virðist ekki
skilja í dómi sínum
til hvers er verið að
vísa með örnefn-
unum tveimur.
Kollumúli er fjall-
lendið milli Jökulsár
og Víðidalsár, sam-
anber Kollumúla-
heiði sem liggur að
vatnaskilum. Austur-
hluti Kollumúla myndar vest-
urhlíðar Víðidals, en eystri hluti
dalsins myndast af hlíðum sem
liggja að vatnaskilum við inndali
Álftafjarðar og Víðidalsdrög
liggja að vatnaskilum við Fljóts-
dal. Þessi lýsing passar við lýs-
ingu Sveins Pálssonar úr ferðum
1792–1794, en þar segir hann að
Kollumúli sé „hátt fjall fjórar míl-
ur norður af prestsetrinu Stafa-
felli og gengur austasta tota jök-
ulsins fram á múlann“. Hér er
vísað til þess að Kollumúli liggi
inn að jökli sem er framan við
Geldingafell nálægt vatnaskilum.
Í frásögn Þorvalds Thoroddsens
frá 1882 segir „Víðidalur er fjalla-
dalur upp af Lóni, milli Hofsjök-
uls að austan og Kollumúla að
vestan. Dalurinn er alllangur 15–
20 kílómetrar alls“. Hann lýsir
ferð sinni og að riðið hafi verið
„upp á hraunin upp af Víðidals-
drögunum efstu. Þar sem Víði-
dalsá fellur niður af hálsþrepinu
er sameinar Hnútu og Kollumúla
er í henni foss …“. Hér er glögg
lýsing á því hvernig Víðidalur og
Kollumúli sameinast uppi á grýtt-
um melum sem á Austurlandi
nefnast „hraun“. Jafnframt sam-
ræmast þessar lýsingar og skiln-
ingur á örnefnunum skrifum Sig-
urðar Gunnarssonar, prófasts á
Hallormsstað, sem lýsir þessu
svæði og miðhálendi Íslands.
Nákvæmari útfærsla
Upplýsing og áhersla á mennt-
un varðaði leiðina inn í nýja öld
um aldamótin nítján hundruð.
Jafnframt voru sett lög um ná-
kvæma skráningu landamerkja.
Séra Bjarni Sveinsson, prestur á
Stafafelli, skráði nákvæma lýs-
ingu á mörkum jarðarinnar 1886,
sem er samstiga lýsingu séra
Jóns Jónssonar frá 1914. Jarða-
mörk voru síðan samþykkt og
uppáskrifuð af aðliggjandi jörð-
um, en að sjálfsögðu ekki að
norðan og austan þar sem ekki
var hefð fyrir að fá staðfestingu
jarða í öðrum sýslum. Mörk jarð-
arinnar falla að lýsingu á Kollu-
múla og Víðidal hér að ofan,
vatnaskilum, hreppa og sýslu-
mörkum. Séra Jón Jónsson var
annálaður nákvæmnismaður og
vandvirkur um alla skjalavörslu
prestssetursins. Hann setti sig
mjög vel inn í alla sögu jarð-
arinnar og svæðisins. Hann var
tengdasonur séra Sigurðar Gunn-
arssonar á Hallormsstað sem var
manna fróðastur um hálendi Ís-
lands um miðja nítjándu öldina.
Með breytingum á lögum árið
1907 verður heimilt að selja
kirkjujarðir. Skömmu síðar er
ákveðið að leggja af prestsetur á
Stafafelli. Í framhaldi sækir séra
Jón Jónsson um að kaupa jörðina.
Skipaðir eru matsmenn til að
gæta hagsmuna ríkisins og sala
Stafafells í Lóni með gögnum öll-
um og gæðum á 25.000 kr. er
undirrituð af ráðherra árið 1913.
Rétt er að taka fram að hið mikla
fjalllendi jarðarinnar varð aldrei
afréttur annarra en kirkjustað-
arins, hjáleiga á Stafafellstorfunni
og fjallabýla. Því er jörðin land-
fræðileg og söguleg heild. Þessa
heild ber að varðveita, óháð því
hver er eigandi að landinu.
Seljandi og sækjandi
Árið 2001 gerir Geir H.
Haarde, þáverandi fjármálaráð-
herra, eignarkröfur í mestan
hluta jarðarinnar, hátt í 300 fer-
kílómetra. Þetta ger-
ist tæpum hundrað
árum eftir að áð-
urnefndur ráðherra
ríkisins hafði und-
irritað samninginn
um sölu jarðarinnar
til séra Jóns. Á þessu
tímabili höfðu verið
gerðir margir samn-
ingar, gerð fjallskil
og greiddir skattar af
jörðinni þar sem til-
teknir lögaðilar voru
ætíð óvéfengdir eig-
endur landsins. Hluti
af þessum sam-
skiptum voru við ríkið, sem
stjórnsýslulega viðurkenndi
margsinnis einkaeignarrétt á því
landi sem það hafði selt. Opinber-
ir aðilar viðurkenndu rétt land-
eigenda við brúargerð, skála-
byggingar, náttúruvernd,
hreindýraveiðar, miðhálend-
isskipulag, aðalskipulag og
stefnumörkun um heildar-
uppbyggingu jarðarinnar sem úti-
vistarsvæðis. Í greinargerð með
friðlýsingu á hluta jarðarinnar
segir að friðlandið fylgi jarða-
mörkum Stafafells. Ljóst er að af
friðlýsingu hefði ekki getað orðið
nema með velvild eigenda lands-
ins. Reyndar óttaðist einn aðili að
friðlýsingin gæti falið í sér til-
hneigingu ríkisins til eignaryf-
irtöku og var því sett ákvæði í
samninginn um endurskoðun að
tuttugu árum liðnum. Að þeim
tíma liðnum óskuðu landeigendur
eftir endurskoðun á friðlýsing-
unni en því miður hefur ríkið ekki
staðið við friðlýsingarsamninginn
frekar en sölusamninginn frá
1913.
Ef ríkið hafði áhuga á að eign-
ast landið að nýju, þá hefði verið
sæmandi að óska eftir beinum
viðræðum við landeigendur um
möguleg kaup. Í stað þess er sótt
að þessu eina formi eignarréttar í
landinu af ríkisstjórn sem hefur
þá opinberu stefnu að selja rík-
isjarðir. Það má áætla gróflega að
kostnaður ríkisins af málarekstri
um eignarhald á umræddri jörð,
sem það hafði áður selt, nemi yfir
tuttugu milljónum. Þar er mikill
kostnaður í heimildaleit, til
starfsmanna óbyggðanefndar,
ferðalög, vettvangsskoðanir, mál-
flutning fyrir óbyggðanefnd, hér-
aðsdómi og hæstarétti, þar með
talin kostnaður dómara og verj-
enda. Eftir allan þennan mála-
tilbúnað ríkisins kemst Hæsti-
réttur upp með að tala um
„þrætuland“ í dómi sínum. Þræt-
urnar takmörkuðust þó algjörlega
við ósvífnar kröfur ríkisins. Eng-
inn hafði nokkurn tíma áður efast
um eignarrétt Stafafells á því
landi sem var dæmd þjóðlenda.
Landnáma eða mannréttindi
Málavafstur ríkisins og nið-
urstaða Hæstaréttar eru óskilj-
anleg. Það sem upp úr stendur er
að við ákvörðun eignarréttar á
landi er viðhaldið ákveðinni teg-
und af þjóðrembu sem felst í því
viðhorfi að æðsti sannleikur um
jarðeignir liggi í frásögnum af
landnámi. Því er það mikilvægara
við ákvörðun eignarlands hvort
og hverjir kveiktu elda eða fóru
um með kvígur í taumi fyrir rúm-
um þúsund árum, heldur en að
ríkið virði eigin samninga um sölu
lands. Hæstiréttur virðist fastur í
að elta skottið á sjálfum sér, sem
rekja má til Geirlandsdóms og
fleiri dóma. Því sitjum við uppi
með dóm sem að er ekki réttlátur
og langt frá því að vera rök-
réttur. Dregur ekki úr rétt-
aróvissu heldur eykur hana.
Stafafell skiptist nú í eignarland,
friðland, þjóðlendu og einkaaf-
rétt. Fyrir utan eignarlands-
hugtakið þá er staða hinna mjög
óljós.
Landeigendur unnu málið fyrir
héraðsdómi en töpuðu því fyrir
Hæstarétti. Allir áhugamenn um
textagerð geta skoðað þessa tvo
dóma og kannað hvorn þeir skilja
betur. Flæði í rökfærslum og
tengsl þeirra við niðurstöðu
dómsins. Niðurstaða Hæstaréttar
er; „Hvað varðar land norðan og
austan Jökulsár var komist að
þeirri niðurstöðu að ekki fengi
stoð í eldri heimildum að það
hefði verið innan landamerkja
Stafafells fyrir gerð landamerkja-
bréfsins 1914“. Niðurstaða hér-
aðsdóms var; „Með hliðsjón af
framangreindum gögnum og fyr-
irliggjandi upplýsingum um stað-
hætti, gróðurfar og nýtingu, telur
dómurinn að árið 1913 hafi kaup-
andi Stafafells haft réttmæta
ástæðu til að ætla að það svæði
sem lýst er í landamerkjabréfinu
1914 væri fullkomin eign hans“.
Ljóst er að Hæstiréttur setti vafa
um landnámið sem útgangspunkt
og tortryggir síðan aðra þætti
málsins sem benda til beins eign-
arréttar. Eignarsaga Stafafells í
fleiri hundruð ár og sala ríkisins
er afbökuð til að bakka upp rök-
semdina um skort á heimildum
um landnám. Jafnvel er gengið
svo langt að þjófkenna séra Jón
Jónsson á Stafafelli. Því er haldið
fram að hann hafi útfært mörk
jarðarinnar mjög frjálslega og
komist þannig yfir stórt land.
Þessi einstaki og óvænti skiln-
ingur á eignarsögu Stafafells
byggir ekki á neinum heimildum,
en gefur Hæstarétti svigrúm í
niðurstöðu sinni til að dæma rík-
inu ríflega helming lands (200
ferkílómetra lands) sem ríkið
hafði áður selt!
Í dag 11. mars 2007 hefst ferð
með þetta mál til Mannréttinda-
dómstólsins í Strassborg. Sex ár-
um eftir að ríkið kom fram með
sínar ágengu kröfur, þurfa þing-
lýstir eigendur Stafafells að fara
með málið nýja slóð í leit að rétt-
læti. Ljóst er að landeigendur
hafa heiður að verja og allt skal
gert til að hin landfræðilega og
sögulega heild verði ekki sund-
urslitin. Jafnræðisregla hefur
verið brotin við meðferð þessa
máls, því margar jarðir með mun
veikari sögulegar heimildir um
eignarrétt hafa verið dæmdar
eignarlönd. Stafafell sem kirkju-
staður með sínar vísitasíur, hefur
óvenju mikið af skjölum sem
styðja beinan eignarrétt, ásamt
samningnum um sölu ríkisins á
jörðinni. Hin milda ásjóna hug-
taksins „þjóðlenda“ er einungis
pólitískt útspil, réttara er að tala
um „ríkislendur“. Samanber þá
staðreynd að fyrir liggja tillögur
um að ríkið selji Landsvirkjun
hluta af þjóðlendu á Suðurlandi.
Það er von okkar að skilningur í
Strassborg á réttindum ein-
staklinga snúist um eitthvað bita-
stæðara en frásagnir af eld-
stæðum og ferðalögum með
kvígur úr íslenskum fornbók-
menntum.
Stafafell á Víðidal allan
Eftir Gunnlaug B. Ólafsson »Málavafstur ríkisinsog niðurstaða
Hæstaréttar eru óskilj-
anleg.
Gunnlaugur B.
Ólafsson
Höfundur er kennari.
ufunes.
,
-
Morgunblaðið/Ómar Friðriksson