Morgunblaðið - 30.09.2007, Qupperneq 10

10 SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
FANGELSI OG SAMFÉLAG
Ó
lík sjónarmið eru uppi
þegar kemur að mark-
miðum fangelsisvistar.
Sumir eru þeirrar skoð-
unar að hún eigi fyrst og
fremst að vera refsing,
nokkurs konar auga fyrir auga og
tönn fyrir tönn. Aðrir tala um fráfæl-
ingarmátt refsinga, sem eigi fyrst og
fremst að fæla aðra frá afbrotum. Í
báðum tilvikum er hætt við að fang-
elsi verði geymslustaður.
Ríkjandi sjónarmið í vestrænum
samfélögum er hinsvegar að leggja
áherslu á betrun í fangelsum. Það
hljóti að vera brýnast, jafnt fyrir
fanga sem aðra þjóðfélagsþegna, að
einstaklingum sem komi úr fangelsi
gangi vel að aðlagast samfélaginu.
„Þó að það hljómi mótsagnakennt,
þá felst í því ákveðið tækifæri að
brotamenn séu lokaðir inni,“ segir
Anna Newton, sálfræðingur Fangels-
ismálastofnunar, „því þetta eru ein-
staklingar sem oft hafa átt í erfiðleik-
um í langan tíma og alla jafna er erfitt
að ná til. Þetta er tækifæri sem við
höfum ekki efni á að missa af.“
3 milljarðar í fangelsin
Í fangelsum hafa að meðaltali verið
119 fangar á þessu ári og hefur þeim
fjölgað um sextán frá því árið 2000.
Öll fangelsispláss eru fullnýtt og svig-
rúm er því lítið. „Það kólnar varla
koddinn,“ segir Jón Sigurðsson, yfir-
fangavörður á Litla-Hrauni.
Eftir að Valtýr Sigurðsson var ráð-
inn forstjóri Fangelsismálastofnunar
í apríl árið 2004 skilaði stofnunin
stefnumótunartillögum til dómsmála-
ráðherra í nóvember sama ár. Þar var
lagt til að ráðist yrði í heildarupp-
byggingu á fangelsum í landinu og að
afplánun færi fram með öðrum hætti
en áður.
Viðamesta breytingin felst í nýju
fangelsi á Hólmsheiði, sem skilgreint
hefur verið sem móttökufangelsi, og
er áætlað að það kosti rúman 2,1
milljarð. Þá stendur til að setja hálfan
milljarð í breytingar á fangelsinu á
Litla-Hrauni. Þegar tekið er með í
reikninginn „opið“ fangelsi að Kvía-
bryggju, þar sem ný aðstaða verður
tekin í notkun í nóvember, og end-
urbyggt fangelsi á Akureyri, þar sem
starfsemi hefst um áramótin, má ætla
að alls verði lagðir um 3 milljarðar í
enduruppbyggingu á fangelsunum.
Þarf að taka ákvörðun
Gert er ráð fyrir því í frumathugun
sem lauk í ágúst að breytingar á
Litla-Hrauni verði boðnar út í tvennu
lagi og að uppbyggingarferlið taki
þrjú ár frá áramótum. Í því felst m.a.
að byggt verði aðkomu- og heimsókn-
arhús við innganginn, þar sem allir
fara í gegnum öryggisleit. Þar verður
heimsóknaraðstaða og gestir fara því
aldrei inn í fangelsið. Einnig verður
aðstaða fangavarða stórlega bætt,
byggð deild með sex klefum fyrir kon-
ur og sérdeild, svokölluð „lávarða-
deild“, fyrir fanga sem búa við opnari
aðstæður.
Þarfagreiningu vegna fyrirhugaðs
fangelsis á Hólmsheiði lauk í ágúst og
lagt er til að það verði fyrst og fremst
móttökufangelsi með 64 fangaklefum,
þar sem verði gæsluvarðhald, stuttar
afplánanir, meðferðar- og sjúkra-
deild. Til stendur að andlega veikir
fangar fari í meðferð þangað, sem og
áfengis- og vímuefnaneytendur. Sam-
kvæmt tímaáætlun í þarfagreining-
unni lýkur framkvæmdum árið 2011.
„Nú er bara spurningin hvað menn
ætla að gera,“ segir Valtýr Sigurðs-
son. „Það þarf að taka ákvörðun. Mál-
ið er til skoðunar í dómsmálaráðu-
neytinu og fjármálaráðuneytið þarf
að gefa grænt ljós. Við bíðum átekta.“
Raunar er biðin orðin nokkuð löng
og óþolinmæði gætir í máli Guðmund-
ar Gíslasonar, forstöðumanns fang-
elsanna í Reykjavík. „Nú er búið að
tala um þetta í 40 ár. Ég er orðinn
voðalega þreyttur á því. Ég held ég sé
búinn að vera í þremur starfshópum
sem falið hefur verið að undirbúa nýtt
fangelsi.“
Hann dæsir armæðulega.
„Þó svo menn segi að starfsemi fel-
ist ekki í húsnæði eða steinkassa, þá
er það staðreynd að ef menn ætla sér
að framfylgja einhverskonar betrun-
arsjónarmiðum og vilja að fangelsin
virki sem hvati á að menn taki sig á,
þá þarf umhverfið að vera mannsæm-
andi.“
Skref hafa þó verið stigin í rétta átt.
Eftir áramót hefst starfsemi í fang-
elsinu á Akureyri, sem búið verður að
endurbyggja frá grunni. „Klefarnir
voru alltof litlir, tæpir sex fermetrar,
og þar var hvorki vinnu- né heimsókn-
araðstaða,“ segir Valtýr. „Þar voru
níu klefar, en það var varla hægt að
hafa nema sex til sjö fanga í þeim, því
þá nötraði fangelsið. Nú fáum við al-
veg nýja byggingu með vinnu- og
heimsóknaraðstöðu, þar sem hægt er
að starfrækja nútímalega fangelsis-
vist.“
Eina fangelsið með golfvöll?
Og með nýrri aðstöðu í fangelsinu á
Kvíabryggju bætast átta fangapláss
við þau sextán sem fyrir eru. Það þyk-
ir afar eftirsóknarverður staður til af-
plánunar og er „opið“ fangelsi, enda
hafa fangarnir mikið frelsi í fallegri
náttúru og er það eflaust eitt fárra
fangelsa í heiminum með golfvelli,
sem raunar var gerður af föngunum
sjálfum.
„Það munu eflaust margir spyrja
sig hvort þetta kallist refsing,“ segir
Valtýr brosandi. „Við gerum samning
við fangana um að þeir starfi eftir
fastri vikulegri dagskrá, sem byggist
m.a. á því að vakna á morgnana, vinna
og elda sjálfir mat. Við viljum tryggja
að þeir séu ekki í aðgerðarleysi ef
ekki er vinnu að fá, enda leiðir það til
depurðar. Þetta er liður í lífsleikni og
verður vonandi til þess að þeir komi
hæfari til baka út í samfélagið.“
Starfsemin á Kvíabryggju hefur
gefið góða raun og eina óánægjan er
vegna þeirra sem ekki fá að afplána
þar. Og Bolli Thoroddsen varaborg-
arfulltrúi, sem vann sem fangavörður
á Litla-Hrauni í sumar, vill fjölga slík-
um stöðum. „Það er óþarfi að setja
stærstan hluta fanga í hámarks ör-
yggisfangelsi, líkt og á Litla-Hrauni.
Menn geta byrjað afplánun þar en
verið fluttir á aðra stað ef þeir sýna
ábyrga hegðun.“
Margrét Frímannsdóttir tekur
undir að þörf sé á fjölbreyttari úrræð-
um og æskilegt að hafa fleiri staði,
smærri einingar, þar sem hægt sé að
sinna einstaklingum betur. „En ég
held að við einfaldlega losnum aldrei
frá því að þurfa að hafa eitt stórt ör-
yggisfangelsi ef við horfum til eðlis af-
brota og stöðu þeirra sem fremja af-
brotin. Og við rekum ekki mörg slík.
Ég held það sé óraunhæft.“
Tvö fangelsi verða lögð niður þegar
og ef fangelsi rís á Hólmsheiði, en
Gamli tíminn Í Hegningarhúsinu er garðurinn eina sameiginlega rýmið sem föngum stendur til boða, en svigrúmið gæti aukist verulega á næstu árum með uppbyggingu fangelsa á Íslandi.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Varðstofa Lífið líður áfram á sjónvarpsskjám á Litla-Hrauni.
BETRUN EÐA
GEYMSLUSTAÐUR?
Í fangelsum er niðurbrot manneskjunnar algjört.
En um leið gefst tækifæri til að byggja sig upp að
nýju. Og sú spurning vaknar hvort betrun eigi sér
stað í fangelsum landsins eða hvort þau séu geymslu-
staður. Eru fangar undir það búnir að aðlagast sam-
félaginu og hefja betra líf? Eða eiga þeir sér ekki við-
reisnar von og halda strax aftur „heim“?
 






 


   

 


 

 

   ! 




 
 
"#

$
%&'(&%

 
)#
"
& 
 
*

+  
,-.  /
Eftir Pétur Blöndal | pebl@mbl.is
Ljósmyndir Brynjar Gauti