Morgunblaðið - 16.11.2007, Blaðsíða 28

28 FÖSTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
„HÖFUM VIÐ GENGIÐ TIL GÓÐS
GÖTUNA FRAM EFTIR VEG?“
Allt frá því að Jónas Hallgríms-son hreif landa sína fyrst meðskáldskap sínum hafa tengsl
margra kynslóða Íslendinga við land
sitt verið mótuð af þeirri sýn sem ljóð
hans lýsa. Sú náttúra sem hann fann
farveg í orðum eignaðist svo sérstak-
an sess í hugum fólks að hans sýn
varð sýn flestra. Með skáldskap
skerpti Jónas skilning manna á fóst-
urjörðinni – hann breytti viðhorfum
þjóðarinnar til landsins sem hún ól
aldur sinn á, nytjaði og naut.
Jónasi tókst öðrum betur að sýna
löndum sínum hvernig:
Tign býr á tindum,
en traust í björgum,
fegurð í fjalldölum,
en í fossum afl.
Því er þó ekki að leyna að ofan-
greind orð Jónasar hafa með tíð og
tíma öðlast nýja merkingu. Í þessum
ljóðlínum sem ortar eru árið 1837 vís-
ar hann til víðernanna, tærleika
þeirra, krafts og afls. Hann beinir
sjónum að þeirri ímynd sem hið
ósnortna og hreina hafði á tíma iðn-
væðingar er þá þegar var farin að
umbylta vestrænum samfélögum.
Jónas afhjúpar þau verðmæti sem Ís-
land bjó yfir með sinni óbeisluðu
náttúru og setur hana fram eins og
háleitt og nánast bjargfast náttúru-
lögmál. Hann dregur upp mynd af því
sem ekki varð í askana látið – í það
minnsta ekki í hans tíð – og skapar
svigrúm fyrir viðhorf til náttúrunnar
sem ekki byggðist fyrst og fremst á
nytjahyggju heldur á tengslum við
hið upphafna – tengslum við óræðan
streng þjóðerniskenndar, stolts og
hugljómunar.
Það sem samtíminn hefur þó í
auknum mæli gert fólki ljóst er að
náttúrusýn Jónasar var þegar fram
liðu stundir ekki byggð á jafn bjarg-
föstum veruleika og Íslendingar
bjuggu við á nítjándu öld og jafnvel
langt fram eftir þeirri tuttugustu.
Fossanna afl hefur í upphafi tuttug-
ustu og fyrstu aldarinnar til að
mynda verið virkjað að þolmörkum
sívaxandi hluta þjóðarinnar. Björgin
eru engin fyrirstaða lengur og fáum
leynist að vegið er að öræfunum með
framkvæmdum og mannvirkjum er
spilla tign þeirra og fegurð.
Í ljóðinu „Ísland“ sem ort er um til-
urð samfélags og þjóðar og hefst á
þeim fleygu orðum „Ísland! farsælda-
frón og hagsælda hrímhvíta móðir!“
spyr Jónas hreint út hvort við höfum
„gengið til góðs götuna fram eftir
veg?“ Þeirri spurningu er vitaskuld
jafnauðvelt að svara nú og þegar
hann var uppi, því í deiglu hvers tíma
skírast þau málefni sem brenna hvað
brýnast á samfélaginu. Í því ljósi má
með auðveldum hætti heimfæra þá
vísun í glatað sjálfstæði sem Jónas
kallaði fram með spurningunni á sín-
um tíma, yfir á annarskonar ógn er
nú steðjar að Íslandi; missi þeirrar
auðlegðar sem felst í ósnortnum
öræfunum.
Í náttúruljóði núlifandi þjóðskálds,
Matthíasar Johannessen, brýst þessi
samtímaógn fram er hann, líkt og
Jónas, yrkir um tign þá er býr í tind-
um. Hann er að vísu ekki að yrkja um
„Fjallið Skjaldbreiður“ eins og Jónas
gerði, heldur nemur staðar „Við Snæ-
fell“:
Gnæfir
bergnuminn
við auðn og lágan
gróður
risinn
hvítur fyrir hærum
og horfir
yfir gæsabyggðina
óttast ekkert
allra sízt
fuglahræður.
Náttúrusýn Jónasar er ekki ein-
ungis til marks um landslag tiltekins
tíma, heldur landslag sameiginlegs
minnis þjóðar fram á okkar daga.
Landslags sem bandaríski heimspek-
ingurinn Rebecca Solnit segir sett
saman úr „minningum og löngunum,
frekar en steinum og jarðvegi“. Sá
fjársjóður er Jónas bar kennsl á hef-
ur með öðrum orðum verið mjög mót-
andi afl í þjóðarvitundinni og er um
leið órjúfanlegur þáttur í sjálfsímynd
Íslendinga.
Þótt náttúrusýn Jónasar Hall-
grímssonar hafi auðgað íslenska
menningu hugsa þó líklega flestir til
tungunnar þegar hann ber á góma –
enda skáldið auðvitað orðsins maður.
Hugur þjóðarinnar til Jónasar og um
leið íslenskrar tungu er sýndur í
verki á afmælisdegi hans ár hvert, en
í ár eru hátíðarhöld með allra vegleg-
asta móti enda 200 ár liðin frá fæð-
ingu skáldsins.
Jónas var orðsnillingur og án efa
með bestu orðasmiðum sem þjóðin
hefur átt. Það var þó ekki einungis
skáldskapargáfan er skerpti tungu-
tak hans – hugsjónir hans gerðu það
ekki síður. Jónas gerði sér glögga
grein fyrir því að tungan átti fjör sitt
og fjölbreytni undir því að hún tækist
á við samtíma sinn; þjónaði þeim sem
leggja sér hana í munn með þeim
hætti að hún gæti komið öllu því sem
hugsað er í orð. Sú hugsjón Jónasar
er arfleifð okkar í dag og okkur ber
skilyrðislaust skylda til að hafa hana
að leiðarljósi til framtíðar. Til þess að
svo megi verða er nauðsynlegt að
velta því fyrir sér hvernig hægt er að
ganga til góðs „götuna fram eftir
veg“. Samfélagið er í örri þróun,
tækni fleygir fram, nýjungar koma
fram á sjónarsviðið jafnhratt og forn-
ar hefðir, verklag og veruleiki deyr
út. Til að henda reiður á amstri dag-
legs lífs ríður á að tungumálið haldi í
við þessa öru þróun. Það er þeirra
sem nota íslenska tungu að sjá til
þess að hún haldi fjöri sínu; því um
leið og vegið er að tungunni er vegið
að hugsuninni. Á meðan Jónas lifir
með þjóð sinni með jafn ótvíræðum
hætti og dagurinn í dag virðist bera
vott um er tungunni þó vonandi borg-
ið.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Eftir Einar Fal Ingólfsson
efi@mbl.is
Verðlaun eru alltaf hvatning,“ segirVigdís Finnbogadóttir, fyrrver-andi forseti Íslands, sem afhend-ir í dag ný íslenskuverðlaun
menntaráðs Reykjavíkur. „Mér finnst mik-
ilvægt að þessi verðlaun tengjast stórskáld-
inu okkar, Jónasi Hallgrímssyni, 200 ár aft-
ur í tímann. Þetta eru ný verðlaun en vekja
upp minningar um fortíð, um eitthvað sem
kom á undan okkur og er stórmerkilegt,
rétt eins og við erum í dag. Vitaskuld er
stórmerkilegt að við, sem erum 300.000,
högum okkur eins og við værum nokkrar
milljónir. En við þurfum að gæta þess að
láta ekki önnur tungumál troða okkur um
tær í vanmetakennd yfir að okkar tungutak
sé eitthvað ómerkilegra en tungutak ann-
arra þjóða.
Það er stórmerkilegt að við skulum hafa
haldið þessu tungumáli og við eigum að
gera allt sem við getum og hvetja til við-
halds þess og uppbyggingar.
Við eigum að skapa ný orð yfir nýja tíma,
leita að gömlum orðum og færa þau inn í
nútímann, vegna þess, eins og Halldór Lax-
ness sagði, að ef við sökkvum í þjóðahafið
þá höfum við tapað okkur sjálfum en eng-
inn grætt á því. Þá er saga þessa lands og
þessarar þjóðar í landinu töpuð.“
Vigdís vill sjá meiri íslenskukennslu í
skólum, að ungt fólk fái aukna æfingu í að
tala íslensku. Hún óttast að börn séu alin
upp við það í dag, að ekki skipti svo miklu
máli hvernig þau koma fyrir sig orði og
hvað þau kunni í íslenskunni. Það þurfi að
stuðla að aukinni orðauðgi.
„Ég er af þeirri kynslóð sem lærði ljóð.
Ég kann til að mynda mikið af Jónasi. Ég
hefð viljað að börnin færu aftur að læra
gömlu ættjarðarljóðin, því það er hægt að
læra svo mikið af þeirra tungutaki, orða-
tiltækjum og fallegum ljóðrænum orðum í
skáldskapnum.“
Misskilningur um tvítyngi
Undanfarið hefur verið rætt um aukna
notkun á ensku innan stórra íslenskra fyr-
irtækja. Vigdís segist eki sátt við þá þróun.
„Mér finnst að fyrirtækin eigi ekki að
senda þau skilaboð út í þjóðfélagið að þau
iðki þetta. Þetta er aðför að íslenskunni.
Okkur kemur hinsvegar ekkert við hvað
þau tala um innan sinna vébanda. Þarna er
aftur þessi misskilningur um tvítyngi. Tví-
tyngi þýðir að alast upp við tvö tungumál
Sumir eru
skerm; kann
svo sterk fy
Við ræðu
dagsins, Jón
„Ef hægt
hann hafi ge
það við um J
„Okkur þyk
að við verðu
Hugsaðu
fjallið Skjal
svo magnað
Jónas hjá
tíðina. Hann
og ráða við bæði. En þetta er tveggja mála
stefna hjá þessum fyrirtækjum, ekki tví-
tyngi. Það hryggir mig þegar verið er að
reyna að sannfæra fólk um nauðsyn þess að
setja annað tungumál fullgilt við hliðina á
okkar máli.“
Hún vitnar í finnska rithöfundinn Antti
Tuuri: „Ég get sagt hvað sem ég vil á mínu
eigin máli en bara það sem ég kann á öðr-
um tungumálum“.
„Maður getur komið orðum að öllu sem
maður vill á sinni eigin tungu, því tungan
sem maður elst upp við gefur manni orð og
sýn yfir heiminn, en það er alltaf takmark-
að hvað maður kann í erlendum tungu-
málum, alveg sama hvað maður hefur verið
lengi í háskólum að læra þau.
Aftur á móti er afar gagnlegt að læra er-
lend tungumál. Þekking á erlendum tungu-
málum styrkir meðvitundina og virðinguna
fyrir eigin tungumáli. Við eigum að efla
virðinguna fyrir íslenskunni, vegna þess að
ef við glutrum henni niður þá eigum við
ekkert lengur.“
Ríkisstjórnin hugsi fyrst
og fremst um tunguna
Umtalsverðar breytingar hafa orðið á ís-
lensku samfélagi með auknum straumi inn-
flytjenda til landsins. Vigdís segir að tví-
mæalalaust eigi að leggja aukna áherslu á
íslenskukennslu fyrir þetta fólk.
„Það veitir fólki lífsgleði að geta tjáð sig
og skilið málið sem það er að vinna með. Ég
var spurð að því í Alþjóðahúsinu um dag-
inn, hvað mér finndist að ríkisstjórnin ætti
að gera í þessum málum. Ég sagði að rík-
isstjórnin ætti fyrst og fremst að hugsa um
íslenska tungu. Þeir sem búa hér eiga auð-
vitað að laga sig að þjóðfélaginu, þar á með-
al læra tungumálið. Þegar við Íslendingar
búum erlendis, þá lögum við okkur alltaf að
þeirra þjóða siðum og tungumálum.“
Jónas hjálpar okkur að skilja
Hún er ánægð með það framtak Bubba
Morthens að skamma dægurlagasöngvara
sem syngja á ensku.
„Mér finnst aðdáunarvert hjá Bubba að
taka þetta upp. Þegar Keflavíkursjón-
varpið var og hét þá fóru sumir að syngja á
ensku. En þá tóku dægurtónlistarmenn sig
saman og fóru að syngja á íslensku. Mér
finnst dapurlegt ef tónlistarfólki finnst hall-
ærislegt að syngja á íslensku. Það er eins
og þau treysti sér ekki til að nota tilfinn-
ingaorð á sínu eigin máli. Eins og tilfinn-
ingaorð eru falleg á íslensku! Að unna, til
dæmis.
Þetta er aðför a
Orðauðgi „
er alltaf tak
Eftir Ingveldi Geirsdóttur
ingveldur@mbl.is
Ítilefni af 200 ára fæðing-arafmæli Jónasar Hallgríms-sonar var sett á laggirnarnefnd á vegum mennta-
málaráðurneytisins til að skipu-
leggja viðburði á afmælisárinu. „Ég
og menntamálaráðherra áttum tal
saman fyrir
tveimur árum og
þá kom upp að
senn yrðu 200 ár
frá fæðingu Jón-
asar Hallgríms-
sonar og okkur
fannst báðum
óhjákvæmilegt
að minnast þess
með veglegum
hætti, enda Jón-
as einu sinni Jónas.
Nefndin var síðan sett á laggirnar
stuttu síðar, að haustlagi,“ segir
Halldór Blöndal, fyrrverandi al-
þingismaður, sem veitir nefndinni
formennsku en aðrir nefndarmenn
eru Margrét Eggertsdóttir, Páll
Valsson, Sigrún Björk Jakobsdóttir,
Jón G. Friðjónsson og Sveinn Ein-
arsson sem hefur umsjón með dag-
skrá afmælisársins.
„Hlutverk nefndarinnar var að
hvetja fyrirtæki, stofnanir og söfn
til að gera eitthvað á afmælisárinu,“
segir Halldór og bætir við að aðal-
hlutverk nefndarinnar hafi ekki ver-
ið að standa fyrir uppákomum eða
hallgrimsson.is en þar má
mennar upplýsingar um J
allt sem hann varðar. Auk
ur nefndin styrkt Valdima
son til gerðar kvikmyndar
Jónasar en sú mynd kemu
sjónir almennings bráðleg
„Eftir heimasíðuna tók
ákvörðun um að það yrði n
legt að hafa sýningu um J
manninn, náttúrufræðing
verkefnum heldur ýta við öðrum og
úthluta fjárupphæðum til verkefna.
„Við höfðum nokkurt fé til um-
ráða, 50 milljónir króna, sem við
deildum á milli verkefna eftir því
sem við töldum skynsamlegt og
höfðum ráð á.“
Margt minnisstætt
Fyrsta verkefni nefndarinnar var
að koma upp heimasíðunni jonas-
Jónas er einu sinni
Halldór Blöndal
Jónasarsýning opnuð Sigurður Líndal, Halldór Blöndal og Þor