Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 15

ÞORSTEINN SÆMUNDSSON
Um sjávarfallaspár
Sjávarföllin hafa frá fyrstu tíð vakið
athygli þeirra sem við strendur búa
eða sjómennsku stunda. Að sæfar-
endur þurfi að taka tillit til flóðs og
fjöru er deginum Ijósara, en aðrir
hafa líka haft ástœðu til að gefa
sjávarföllum gaum, til dæmis vegna
áhrifa þeirra á laxagöngur, fjörubeit
sauðfjár eða söfnun kræklinga og
fjörugrasa. Þegar gengið er um
flœðitanga þarf að gæta að sjávar-
föllum og stærstu flóðin geta ógnað
byggð og valdið stórskaða. Því hafa
menn snemma reynt að spá fyrir um
sjávarföll með því að huga að gangi
tungls og sólar. Tunglið er augljós-
asti áhrifavaldurinn, en engum dylst
að sólin kemur þarna einnig við
sögu, því að afstaða tungls til sólar
ræður því hvenær munur flóðs og
fjöru er mestur (stórstreymi) eða
minnstur (smástreymi). / reynd nema
flóðhrif sólar nærri helmingi af
flóðhrifum tungls. Þegar tungl er nýtt
eða fullt eru flóðhrif tungls og sólar
samverkandi og leiðir það til stór-
streymis.
Þorsteinn Sæmundsson (f. 1935) lauk B.Sc. Hon-
ours-prófi í stjörnufræði frá háskólanum í St. An-
drews, Skotlandi, 1958 og doktorsprófi í sömu
grein frá Lundúnaháskóla 1962. Hann hóf störf
við Eðlisfræðistofnun Háskólans 1963 og við
Raunvísindastofnun Háskólans 1966. Hann hefur
annast rekstur segulmælingastöðvar stofnunarinn-
ar og séð um útgáfu Almanaks Háskólans.
Elstu upplýsingar uin sjávarföll við ísland er
að finna í handritstexta frá 13. öld. Þar segir
svo (með breyttri stafsetningu): „Þá er flóð,
er tungl er í austri og í vestri, en fjara, þá er
það er í norðri og suðri miðju, fyrir sunnan
Island, nema firðir banni ... Ef tungl er 3
nátta eða 4, 18 eða 19, þá er fjara í nón, en ef
tungl er 10 nátta eður 11,26 eður 27, þá er
fjara að dagmálum; ef tungl er fullt eða eigi
að sýn, þá er fjara í miðjan dag og miðja
nótt.“ (Sjá N. Beckman og Kr. Kálund:
Alfræði íslenskll, Khöfn 1914-16, bls. 96.)
Tímasetningarnar benda til Faxaflóa fremur
en Suðurlands, og hefur getum verið að því
leitt að þessi fróðleikur sé ættaðar úr Við-
eyjarklaustri (sjá formála Beckmans að
Alfræði íslensk II).
I rímbók frá 16. öld er tafla sem sýnir
hvernig finna nregi flóðtíma hvers dags eftir
aldri tungls, þ.e. eftir dagafjölda frá nýju
tungli (sjá 1. mynd). Samkvæmt töflu þessari
er tlóð kl. 5 að sönnum sóltíma þegar tungl er
fullt eða nýtt (15 eða 30 daga ganralt).
Sannur sóltfnri reiknaðist áður fyrr upp í 12
stundir frá því að sól var í suðri eða norðri,
og þarna er átt við báða tínrana, kl. 5 eftir
hádegi og kl. 5 eftir nriðnætti. Taflan segir
nreð öðrum orðunr: Þegar tungl er næst sól á
hinrninum (nýtt) eða í gagnstæðri átt (fullt)
líða fimm stundir frá því að tungl er í suðri
(eða norðri) þar til flóð rís hæst. Þetta jafn-
gildir því senr síðar var kallað hafnartími
staðar, en hafnartínrinn 5 stundir gæti sem
best átt við Viðey.
Á árunum 1788 til 1818 kom út í fjórum
bindunr ítarleg lýsing af strönd íslands og
höfnum eftir Poul de Löwenörn, forstöðu-
Náttúrufræðingurinn 69 (1), bls. 77-84, 2000.
77