Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 1998, Side 32

Náttúrufræðingurinn - 1998, Side 32
vatnadýr á íslandi, sem hann lauk við að taka saman árið 1737. Fylgir hér smákafli úr riti Jóns: „Hörpudiskar eru bæði stórir og smáir, allir Iítið íhvolfir, frambreiðir og sléttir innan við kaflann, hvar fiskurinn liggur, sem er sagður mjög sætur, en þar fyrir framan með köflum, röstum og reinum, eða lögum og rákum á milli, allt fram að röndinni eða opinu; þó eru þessir kaflar ei svo brattir, né reinarnar djúpar, sem utan, þar hvortveggi er hærri og dýpri, og liggja langt frá naflanum, og fram að röndinni eða munninum, og stækka því meira sem fram á sækir; eru kaflamir utan til misþykkir og rákirnar misdjúpar og víðar, þó eptir skammti, svo optast eru jafn margir mjóir kaflar og grynnri rákir á milli. Við nafl- ann eru tvö flöt hök eða eyru, annað lítið, annað tvöfalt stærra. Eins eru rákir og kaflar í hálfhringunum, sem þvers um liggja, en þó ei svo djúpir, sem hinir langseptir. Liturinn er hvítur eða rauður optast, innan frá fiskleginu, fram að röndinni. Hálfhringarnir utan eru hvítir, en sumar þessar skeljar eru aldeilis dökkleitar utan. Eystra kallast þær Báru-skeljar.“ Þorvaldur Thoroddsen birti þennan kafla úr handriti Jóns í Landfræðissögu Islands árið 1898 og þaðan tók Sigfús Blöndal þetta upp í Islensk-danska orðabók sína, sem út kom í heftum á árunum 1920-1924, en hann taldi hörpudisk samheiti báruskeljar og vitnar í áðurnefnt rit Þorvaldar. Hér er sennilega komin skýring á því að í íslenskri orðabók handa skólum og alménningi eftir Árna Böðvarsson, sem út kom árið 1963 og aftur 1983, er vísað til hörpudisks í umfjöllun um báruskel í báðum útgáfunum. Sama er að segja um Islenska samheitaorðabók sem gefin var út af Háskóla íslands árið 1985 í ritstjórn Svavars Sigmundssonar. Nafnið báruskel virðist fremur vinsælt meðal Islendinga og því er sagan varla hálf- sögð ennþá. Nú hefur nafnið báruskeljar, þ.e. fleirtölumyndin, verið notað í nokkur ár, eða að minnsta kosti frá 1968, um þrjár samlokutegundir í Tjörneslögum sem ekki lifa lengur hér við land (2. mynd). I samræmi við það hefur neðsti hluti Tjörneslaga, frá Köldukvísl til Rekár á vestanverðu Tjörnesi, verið nefndur báruskeljalög (Þorleifur Einarsson 1968). GuðmundurG. Bárðarson (1925) skipti Tjörneslögum milli Köldu- kvíslar og Höskuldsvíkur í þrjú lífbelti eftir steingervingum og nefndi það elsta eftir ættkvíslinni Tapes, hið næstelsta eftir ætt- kvíslinni Mactra og það yngsta eftir teg- undinni Cardium groenlandicum (3. mynd). Allt frá 1968 hefur elsta lífbeltið verið nefnt báruskeljalög þegar fjallað hefur verið um það á íslensku, miðbeltið tígulskeljalög og það yngsta krókskeljalög. Guðmundur G. Bárðarson notaði sjálfur aldrei þessi ís- lensku heiti. í bók hans Ágrip af jarðfræði, 2. útgáfu, sem kom út árið 1927, stendur hins vegar um elsta lífbeltið: „Einkennistegund- imar eru suðrænar skeljategundir, er nefnast „ Tapes “ (skyldar báruskeljum); lifa enn við suðvesturstrendur Noregs og við Bret- land.“ Einhvern veginn hefur þetta síðan orðið að báruskeljum. Það getur varla talist sérlega heppilegt að nefna þessar skeljar úr Tjörneslögunum báruskeljar því þær eru raunar skyldari freyjuskeljum (Veneridae) og þar á ofan hefur nafnið verið notað miklu lengur á allt aðrar tegundir. Þetta hefur oft valdið ruglingi, enda ekki óeðlilegt að flestir búist við að finna hina einu sönnu báruskel í báruskeljalögunum. Það er að minnsta kosti ljóst að sú tegund sem almennt gengur undir nafninu báruskel (Clinocardium ciliatum) og lifir nú hér við land hefur ekki fundist í þessu neðsta lífbelti Tjörneslaga. Hún kemur fyrst inn í íslensk skeldýra- samfélög í yngsta lífbeltinu, þ.e. krókskelja- lögunum. ■ BÁRUSKEL OG GÁRUSKEL, BÁRUSKELJALÖG EÐA GÁRUSKELJALÖG í riti Ingimars Óskarssonar (1952) um samlokur í sjó er orðið bára oftast notað um geislarif, þ.e. fellingu á yfirborði skelja sem nær frá nefi og út að kviðrönd skeljanna; sjá t.d. lýsingu hans á bárudiski (Chlamys arata áðurPecten aratus). Slíkar bárur eru áberandi bæði hjá hörpudiski (Chlamys islandicá) og báruskel (Clinocardium ciliatum) og þar er ef til vill komin skýringin á því að Jón 30

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.