Náttúrufræðingurinn - 1984, Qupperneq 99

örnefnaskrár, 2. hluti. Þar eru rakin, á 90
bls. og fjölmörg örnefni í stafrófsröð með
hugmyndum og vangaveltum Pórhalls Vil-
mundarsonar um uppruna þeirra - þar á
meðai sumt af því efni sem hann kynnti í
fjölsóttum fyrirlestrum í Háskólabíói árið
1966. Þarna er að sjálfsögðu mikill fróð-
leikur saman kominn, og enginn frýr höf-
undi hugmyndaauðgi eða lærdóms í skýr-
ingum. Margar ljósmyndir, lævíslega tekn-
ar, svo og kort og teikningar, fylgja ör-
nefnaskránni.
Tómas Guðmundsson segir í kvæði að
„landslag væri lítils virði ef það héti ekki
neitt“. Örnefnin eru hluti af landinu og Ijá
því líf, ekki síst náttúrunöfnin, og Grímnir
á því erindi til margra lesenda Náttúru-
fræðingsins. Hann fæst í Örnefnastofnun
Þjóðminjasafnsins.
Sigurður Steinþórsson
GRAS-NYTIAR
eða
Gagn þat, sem hvörr bunadi maðr getr haft
af þeim ósánum villi-jurtum, sem vaxa í
land-eign hans handa fáfróðum búendum
og griðmönnum á Islandi.
Skrifat Árið 1781. Björn Halldórsson
Önnur útgáfa með formála og skýring-
um, eftir Helga Hallgrímsson
Útgefendur:
Bókaforlag Odds Björnssonar,
Náttúrugripasafnið á Akureyri og
Ræktunarfélag Norðurlands.
Akureyri 1983, 231 bls.
Nú í haust kom út önnur útgáfa af
Grasnytjum síra Björns Halldórssonar í
Sauðlauksdal, á 200 ára afmæli fyrstu út-
gáfu, og er hún góðu heilli gefin út í tilefni
áttatíu ára afmælis Steindórs Steindórs-
sonar, sem var 12. ágúst 1982, og tileinkuð
honum.
Þessi útgáfa er í raun ljósprentun frum-
útgáfunnar, sem prentuð var í Kaup-
mannahöfn 1783, og átta blaðsíðna formáli
er prentaður framan við og skýringar og
skrár upp á fimmtíu síður aftan við hinn
ljósprentaða texta, hvort tveggja eftir
Helga Hallgrímsson, sem séð hefur um út-
gáfuna.
Grasnytjar eru gagnmerk bók, „sem hik-
laust má telja eitt hið merkasta rit sem
hingað til hefur verið samið á voru máli um
íslenskar plöntur", svo notuð séu orð Stef-
áns Stefánssonar í stuttu yfirliti yfir grasa-
fræðilegar rannsóknir á íslandi sem hann
skrifaði í Skýrslu um Hið íslenska náttúru-
fræðifélag árin 1890-1891, en þau orð eru
enn í fullu gildi.
í inngangi Grasnytja, sem nefnist „Til
lesarans", segist höfundur þeirra hafa „tek-
ið sérfyrir, að telja upp þœr einar villi-urtir
í bœklingi þessum, sem að nytsemi þekktar
eru, og hafa íslenskt kenningar nafn“, og á
hann þá einkum við þær sem nytsamar eru
til inatar og lækninga. Því, eins og hann
segir síðar um matjurtirnar: „þó nokkrar
af þeim kynnu að metaz einar saman fyrir
harðindafœði, og léttmeti þá er þó sá útveg-
ur árœðilegri helldr en hussgángs bónbjörg,
þokkalegri enn hrossa kjöts át, og sak-
lausari enn stulldr". Og um lækningajurt-
irnar: „opt má við því meini í tíma giöra
umkostnaðar laust, sem síðan verðr ófœrt,
þó lceknar se lángt að sóktir, með dýrustu
lœkningum".
Meginefni Grasnytja er skrá yfir nær 190
tegundir íslenskra plantna og nytsemi
þeirra og fyllir hún 231 blaðsíðu.
Höfundurinn segist búast við að meir en
helmingur íslenskra villijurta sé þó ótalinn
og segist „fyrir allra hluta sakir ófœr at
gjöra fullkomið urta-safn og registr yfir Is-
land, eða Floram Islandicam".
Flestar þessar tegundir þekkir höfundur
sjálfur en nokkrar segist hann aldrei hafa
séð, aðeins lesið um, og sé þeirra helst að
vænta á Austfjörðum. Sama er uppi á ten-
ingnum varðandi nytsemi plantnanna,
meira en helming þekkir hann af eigin
reynslu, granna sinna eða annarra nrerkra
manna; aðra vitneskju hefur hann „úr ný-
ustu urta-bókum lœrðra manna".
Tegundunum er raðað í stafrófsröð eftir
íslenskunt nöfnum þeirra, en latnesk nöfn
93