Náttúrufræðingurinn - 1959, Qupperneq 56

214
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
nokkur skil í stuttri ritfregn. Af heimskautstegundum hefur nákvæm rann-
sókn verið gerð t. d. á fjallasveifgrasi (Poa alpina L). Hjá þessari tegund er
frjóvguninni aetíð ábótavant. Frjó og eggfruma fá eigi sameinzt með eðlileg-
um hætti. Kím- og fræmyndun á sér þó stað, en kynblöndun er útilokuð og
tegundin stendur í stað. Höf. hafa talið litþræði hjá samtals 178 einstakling-
um þessarar tegundar frá ýmsum stöðum innan lands. Reynast tvílitna ein-
staklingar hafa frá 22 til 47 litþræði (2n = 22—47), en langtíðust — eða hjá 112
eintökum — er þó litþráðatalan 2n=33. Á Grænlandi, í Svíþjóð, í Rússlandi og
víðar finnst líka fjallasveifgras með sömu litþráðatölu, 2n= 33, en einatt á
mjög einangruðum stöðum, er benda til þess, að tegundin myndi gömul og stað-
bundin jurtastóð. Eftirtektarvert er, að á íslandi vaxa allir 33-litþráða ein-
staklingarnir á þeim slóðum, sem taldar eru hafa staðið upp úr ísbrekáni því,
er huldi mestallt landið á síðasta jökulskeiði. Það er því ekki ósennilegt, að
við nákvæma athugun á útbreiðslu þessarar grastegundar innanlands megi
um leið öðlast frekari vísbendingar um íslaus svæði á síðasta jökulskeiði.
Mjög merkilegar eru líka frumu- og erfðafræðiathuganir þær, sem höf. hafa
gert á íslenzkum vinglum. Gætu þær rannsóknir skapað undirstöðu að gagn-
legum kynbótatilraunum á þessu nytjagrasi. Er þar dæmi um þá hagnýtingu,
sem einatt er fólgin í öllum gaumgæfilegum grunnrannsóknum.
Þá er og athugandi, að hinar ýmsu tegundir af vetrarliljum, sem finnast á
norðurhveli jarðar, hafa sömu litþráðatölu, 2n= 46. En þrátt fyrir þetta sam-
einkenni, ber stærð og lögun litþráðanna með sér að áliti höf., að um ólíkar
tegundir sé að ræða. Eftir því mun ekki önnur tegund af þessari ætt en bjöllu-
lilja, Pyrola grandiflora RAD., vera til á íslandi.
Mjög eru eftirtektarverðar aðferðir þær, sem höf. beita til að ráða lausn á
vandamáli íslenzkra bjarka. Með því að gera táknmyndarit af einstökum sér-
einkennum, er fram koma á ákveðnum jurtahóp, má með útfærslu (extrapola-
tion) á þessum einkennum samanlögðum öðlast hugmynd um, hver hafi verið
einkenni þeirra tegunda, sem hafa þrengt sér inn í téðan tegundahóp og vald-
ið þar kynblöndunum. Hefur höfundur aðferðarinnar, E. Anderson, kallað
slíkt „symbolísk dispersjóns diagrömm" til ákvörðunar á „introgressífum" kyn-
blöndunum, og hefur hann komizt að merkum niðurstöðum í Bandaríkj-
unum. Hins vegar er það ekki til hægðarauka, þegar þannig stendur á, að að-
skotategundirnar eru það sterkar, að þeir tegundahópar, sem fyrir eru, þurrk-
ast út. En sú virðist einmitt vera raunin um íslenzka birkið. Enda þótt rann-
sóknir höf. séu ekki endanlegar, eru þær niðurstöður, sem þau hafa komizt
að í sambandi við íslenzka birkið, athyglisverðar. Álíta höf., að elzta birki-
tegund landsins muni e. t. v. hafa verið Betula callosa NOTO., en B. Lind-
quist hafði fundið steingerðar leifar hennar í míosenlögum í Þrimilsdal í
Borgarfirði fyrir nokkrum árum. Við landnám tegundarinnar B. tortuosa
LEDEB. virðist fyrri tegundin hafa horfið um vestanvert landið, en látið hins
vegar eftir sig nokkur spor í hinum skjólsælli birkiskógum norðanlands. Síðan
lítur út fyrir, að kynblöndunarinnreið hafi átt sér stað af hálfu tegundanna B.
coriacea og B. concinna GUNNARSS., því að einkenni þessara beggja teg-
unda finnast nú í birkiskógunum, enda þótt fyrrnefnda tegundin sé þar nú