Náttúrufræðingurinn - 1965, Side 13

NÁTTÚ RUFRÆÐINGURINN
107
iiv myndazt í'yrir síðasta jökulskeið á íslausu landi (Interglazial), og
hefur hún síðan látið mjög á sjá við ágang jökla, og landsig hafa
sneitt af henni austurhlíðarnar. Aldur hennar er í árum tæpast
lægri en 100.000 ár, en líklega mun liærri. Grágrýti jietta er elzta
berg, sem við þekkjum við vatnið, ef undan er skilinn smáskiki af
enn eldra grágrýti, sem teygir sig vestan Irá Kárastaðahlíð og Mjóa-
vatni niður að Þingvallavatni hjá Skálabrekku.
Næst að aldri er móberg, sem mikið ber á í umhverfi vatnsins.
Við Jórukleif og Hestvík má sjá, að móbergið liggur ofan á grá-
grýtinu og er því yngra en Jiað. Hin sama er reyndin austar, við
Dráttarhlíð og Kaldárhöfða. Þarna við suðaustanvert vatnið er önn-
ur dyngja, Lyngdalsheiði, sem vera mun svipuð að aldri og Hæða-
dyngjan, og er jraðan kominn nokkur hluti grágrýtisins við suð-
austanvert vatnið. Um móbergið er það merkilegast, að það mynd-
ar hér oftast aflöng fjöll, sem liggja frá norðaustri til suðvesturs.
Efni þeirra, móbergið, er samryskja af sundurlausum basaltmolum
og móleitu og svörtu basaltgleri. Oft er jiað lögótt, einkum ef efni
jiess er fíngert (Palagonittuff), en sé Jiað gróft, er lagskipting lítt
áberandi. Nelnist það þá þursaberg (Palagonitbreccie, Pillowbrec-
cie). Nátengt þessu bergi er bólstraberg, sem getur myndazt, er
basalthraun lendir í vatni eða brýzt inn í vatnsósa, óhörðnuð lög.
Telja má víst, að móbergið í Jressum aflöngu fjöllum, sem jarðfraið-
ingar nefna „hryggi“, sé til orðið í sprungugosum undir jökul-
skildi síðasta jökulskeiðs (Wiirm). Hafi hryggirnir hrúgazt upp
ylir eldrásinni, Jiar sem jökullinn hindraði, að nokkur veruleg út-
breiðsla til hliðanna gæti átt sér stað. Sundrung gosefnanna, hiu
mikla glermyndun og bólstrabergið hefur allt orðið við mjög
snögga kælingu í bræðsluvatni íssins, því að uni vatn af öðrurn
uppruna er þar ekki að ræða.
Vestust móbergsfjallanna eru Dyrafjöll, hryggir og hálsadrög, er
ná alveg norður í Þingvallavatn. Nesjaey og Heiðarbæjarhólmi
eru nyrztu skæklar Jiessarar myndunar. Bæjarháls, Sandfell og
Líkatjarnarháls rísa fyrir botni Hagavíkur, en austan hennar eru
Ölfusvatnsfjöll og Lambhagi. Þar sem Sogið fellur úr vatninu,
girðir Dráttarhlíð um Jrvert, og sem framhald af henni liggur
KaldárhÖfði austan við Sogið. Austan vatnsins eru Miðfell og
Arnarfell, merkileg fjöll af hryggjagerð, og fjær í norðaustri rísa
Kálfstindar.