Náttúrufræðingurinn - 1970, Blaðsíða 71

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
189
Þann 8. júní 1783 hófst hið mikla gos á Síðuafrétti og strax dag-
inn eftir tók Skaftá að þverra. Þann 10. þornaði hún alveg og þann
12. kom fyrsta hraunflóðið fram úr gljúfrinu hjá Skaftárdal (Stein-
gxímsson, Safn til sögu íslands IV).
Það sem gerzt hafði virðist vera þetta: Gossprungan mikla vestan
Laka gaus öll í einu, og hraunflóð féll norður og vestur að Fögru-
fjöllum, líklega einna fyrst milli Lyngfells og Stakafells, og hefur
þá sú hraunkvísl komið úr gígunum vestan í og næst vestan við
Laka. Sú hraunkvísl stíflaði Skaftá og myndaðist við það stórt
stöðuvatn, sem náði allt upp að jökli. Líklega hefur áin samtímis
stíflazt norður af vesturenda gígaraðarinnar. Nú hefur áin fyllt
þetta vatn sandi og leir og kvíslast þar nú um sanda í fjöldamörg-
um álum.
Hvert hraunflóðið rak svo annað fram eftir sumri. Svo virðist
sem meginmagn þessara hraunflóða liafi komið úr 4—5 gígurn
nokkurn veginn miðja vegu milli Laka og Hnútu. Hitt má þó
telja vafalaust, að fyrstu vikur gossins hafi sprungan öll, Vestur-
gjáin, verið gjósandi. Hvað Skaftá viðvíkur náði hún ekki aftur
fram í gljúfur sitt hjá Skaftárdal fyrr en að áliðnu hausti 1783, því
þess er getið, að seint í september hafi verið farið yfir hið nýja
hraun hjá Skaftárdal. Þegar Skaftá kom á ný í sitt forna gljúfur
var ekki mikið eftir af því (4. mynd). Aðeins lítill hluti þess er
enn sýnilegur vestan við Skaftárdal. Sunnan við gljúfrið mun hafa
verið ferjustaður á ánni, sem örnefni eins og KallJióll bendir til,
en þaðan mundi hafa verið kallað á ferjumann. Hóllinn er vestan
ár og hefur ferjumaður því verið á Skaftárdal.
Hellisá, sem fyrir eld rann vestur í Skaftá norðan Leiðólfsfells,
jwingaðist af hrauninu suður fyrir fellið og rennur nú í Afstapa-
gljúfur. Hér ber því gljúfrið ekki nafn árinnar, sem í því rennur.
Þegar niður í byggð kom fann Skaftá ekki heldur þar sinn forna
farveg. Hann var fylltur hrauni, og hafði það runnið upp að hlíð-
um fjallanna. Því var það, að hún gróf sinn nýja iarveg meðfram
rönd hraunsins, þar sem mest var lyrir laus moldarjarðvegur. Hún
skar burt hinar grösugu hlíðar og rennur víða mjög þröngt, enda
varð einum ungum manni það á, er hann leit hana í fyrsta sinn
ofan af Hunkubakkaheiði, þar sem hún rennur austan undir Heið-
arhálsi, að hann spurði: „Hvaða lækur er þetta?“ Það er nokkuð
ljóst, hvar farvegur árinnar hefur áður verið á þessu svæði, því