Náttúrufræðingurinn - 1979, Qupperneq 12

Leó Kristjánsson:
Ný heimsmynd jarðfræðinnar
I þessari grein verður reynt að gefa
yfirlit yfir þá öru þróun þekkingar og
hugmynda á vissum undirstöðusviðum
jarðvísinda sl. 20 ár eða svo, sem
oft er nefnd „hin nýja heimsmynd"
eða „bylting í jarðvísindum". hessi
heimsmynd er stundum kennd við
„landrek“, en í raun er um mun víð-
tækari hugmyndir að ræða. Leitast
þær við að skýra margháttuð jarð-
fræðifyrirbrigði sem afleiðingar út-
streymis varma úr iðrum jarðar. Þeir
kraftar og efnaferli, sem varmaflæðið
veldur, eru á hverjum tírna niest
áberandi á virkum eldgosa- og jarð-
skjálftasvæðum, en liafa haft úrslita-
áhrif urn mótun allrar ásýndar Jtessa
hnattar.
Sögulegur inngangur (1910—1960)
Þó ummerki um láréttar hreyfingar
jarðmyndana um allt að húndruðum
kílómetra blasi víða við í fornurn
misgengjum og fellingafjiillum, var
það fyrst 1912—15 sem þýski veður-
fræðingurinn A. Wegener setti fram
ákveðnar og vísindalegar kenningar
um landrek, þ.e. tilfærslu meginlanda
á hnettinum á jarðsögulegum tíma.
Aðrir höfðu þó minnst á þetta hug-
tak 1910 og jafnvel fyrr, en ekki vak-
ið athygli. Wegener benti á, að margt
jarðfræðilegra niðurstaðna mætti út-
skýra einfaldlegar en áður að því
gefnu, að meginlönd jarðar hefðu eitt
sinn myndað eina heild, Pangaea.
Væru þau flutt til baka þannig að
strandlengjur þeirra féllu saman, (1.
og 2. mynd) kæmu fram heilleg mynst-
ur fornra loftslagsbelta og fjallgarða,
svo og útbreiðslusvæði ýmissa set-
myndana og steingervinga.
Margt sem máli skipti til prófun-
ar þessara kenninga var þá alveg ó-
rannsakað, svo sem jarðfræði og ald-
ur stórra landflæma, hafsbotnarnir
allir, innri gerð jarðar og eiginleikar
bergs. Hugmyndir Wegeners um or-
siik landreksins voru þær að megin-
löndin sigldu gegnum eðlisþyngri
jarðskorpu úthafssvæðanna af völdum
krafta, sem til kæmu vegna möndul-
snúnings jarðar. Hugmyndir þessar
stóðust þó ekki við nánari athugun,
og eftir lát Wegeners 1930 dofnaði
rnjög áhugi á hinurn umdeildu kenn-
ingum lians. Þó komu fram um það
leyti tvær álitlegri uppástungur um
ástæður fyrir landrekinu. önnur var
sú að hringstreymi (convection) inni
Náttúrufræðingurinn, 48 (3—4), 1978
106