Náttúrufræðingurinn - 1990, Síða 22

gerði umfangsmiklar vísindalegar at-
huganir á íslenskum hverum og laug-
um (Bunsen 1847). Hann beindi sjón-
um sínum einkum að háhitasvæðun-
um og tengdi saman brotalínur,
eldvirkni og útbreiðslu jarðhitans.
Hann komst að þeirri niðurstöðu að
jarðhitavatnið væri að uppruna regn-
vatn, sem næði að hitna djúpt í jörðu.
Þó Bunsen hafi haldið þessu fram
varð sú skoðun útbreidd um síðustu
aldamót að jarðhitavatn væri ættað úr
kviku (juvenilt vatn) og því alls óskylt
rejpvatni (Suess 1902).
í byrjun þessarar aldar eflast jarð-
hitarannsóknir. Bæði íslenskir og er-
lendir vísindamenn velta fyrir sér upp-
runa jarðhitans og eðli jarðhitasvæða
hér á landi. Má þar einkum nefna
Knebel (1906), Þorvald Thoroddsen
(1910 og 1925), Þorkel Þorkelsson
(1910 og 1940) og Barth (1950). Þessir
höfundar komust allir að því eins og
Bunsen að jarðhitavatnið væri upphit-
að regnvatn og töldu að varminn
kæmi úr kviku eða kólnandi innskot-
um í jarðskorpunni. Vegna augljósra
tengsla eldvirkni og jarðhita á háhita-
svæðunum voru menn þeirrar skoðun-
ar að sama ætti við um lághitakerfin.
Þorvaldur Thoroddsen (1925) taldi
tengsl jarðhitans við brotalínur vera
augljós og benti á mörg dæmi þess að
hverir og laugar eru við sprungur og
ganga.
Trausti Einarsson (1937, 1938,1942)
gerði ítarlegar rannsóknir á lághita-
svæðum Norðurlands. Hann komst að
þeirri merku niðurstöðu, sem enn
stendur óhögguð, að hitagjafi þeirra
væri ekki kólnandi innskot eins og al-
mennt hafði þá verið álitið. Hann
taldi að hinn stöðugi varmastraumur
úr iðrum jarðar upp í gegnum jarð-
skorpuna væri meginhitagjafi lághita-
svæðanna. Þessi hugmynd Trausta var
nýstárleg og hlaut almenna viður-
kenningu. Trausti taldi einnig að
grunnvatnið rynni eftir sprungum,
einkum meðfram berggöngum, niður
á nokkurra kílómetra dýpi, hitnaði
þar uns það næði hitastigi bergsins og
leitaði síðan upp til yfirborðs í hverum
og laugum. Þessa hringrás vatnsins
kallar Trausti hræringu (konvektion).
Samkvæmt kennningu hans ríkir stöð-
ugt og ævarandi jafnvægi á milli
varmastraumsins að neðan og þess
varma sem vatnið flytur til yfirborðs.
Þetta líkan Trausta af lághitakerfi
mætti kalla æstætt líkan. Trausti fjall-
aði lítið um það í þessum greinum sín-
um hversu víðfeðm hringrás vatnsins
er, en virðist þó telja hana nokkuð
bundna við einstaka jarðhitastaði.
Síðar (1950) útvíkkaði og alhæfði
Trausti þessa kenningu sína og taldi
hana þá geta átt við öll lághitasvæði
landsins svo og háhitasvæðin. Hann
taldi að hringrás vatnsins sé mjög víð-
1. mynd. Helstu jarðhitastaðir á íslandi. Háhitasvæðin, sem merkt eru með rauðum þrí-
hyrningum, eru öll innan eða á jöðrum eldvirka beltisins. Öll helstu lághitasvæði, þar
sem hiti á yfirborði er yfir 20°C, eru sýnd með ljósbláum punktum. Vatnsmestu og heit-
ustu jarðhitasvæðin eru við jaðra vestara gosbeltisins á Suður- og Suðvesturlandi, í Borg-
arfirði og í Suður-Þingeyjarsýslu. Einnig eru miklar Iaugar á Vestfjörðum og í Skaga-
firði, en jarðhiti er minnstur á Austurlandi. Kortið er unnið upp úr ýmsum eldri gögnum
en Kristján Sæmundsson og Helgi Torfason fóru yfir staðsetningar Iauga og bættu inn
nýjum jarðhitastöðum úr gagnabanka Orkustofnunar. Geothermal areas in lceland. The
red triangles indicate the high temperature areas, which are all inside the volcanic rift
zone. The blue dots show major low temperature areas with surface temperature above
20°C.
16