Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 43

ið, einkum hvað upphitun jarðhita-
vatnsins varðar. Hvort jarðhitavatnið
er að uppruna regn, sem fallið hefur á
hálendinu eða ekki, skiptir því ekki
máli fyrir eðli jarðhitasvæðanna. Þar
ráða staðbundnar aðstæður mestu.
í ljósi ýmissa nýrra og gamalla upp-
lýsinga setti Gunnar Böðvarsson
(1982, 1983) fram kenningu um eðli
varmanáms á lághitasvæðunum, sem
er verulega frábrugðin eldri hugmynd-
um um eðli lághitans. Hugmyndin er
sú að varmanámið gerist með stað-
bundinni hræringu vatns í lóðréttum
sprungum, sem eru lokaðar neðan
ákveðins dýpis. Hringrásin flytur
varma úr bergi við neðri mörk opna
hluta sprungunnar upp í efsta hluta
kerfisins. Kólnun samfara varmanám-
inu veldur því að bergið dregst saman
og sprungan opnast áfram lengra nið-
ur. Þannig fær hringrásin varma stöð-
ugt dýpra úr kerfinu. Varmanám með
þessum hætti getur verið mjög öflugt,
en afl jarðhitakerfisins ræðst af því
hve hratt hræringin opnar sprunguna.
Frekari reikningar sýna að opnunar-
hraði sprungunnar og þar með varma-
námið stjórnast af hita- og spennu-
ástandi í jarðskorpunni. Þetta líkan
virðist jafnt geta skýrt afl stærstu lág-
hitasvæðanna sem þeirra minnstu. Ef
spennuástand er nægjanlega hagstætt
getur afl slíks jarðhitassvæðis verið
mikið, eða meira en 10 MW á hvern
lengdarkílómetra sprungu. Eins sýna
reikningarnir að við hitaástand líkt og
í jarðskorpu íslands virðist spennu-
ástand ráða mestu um það hvort lág-
hitasvæði myndast eða ekki.
Meginniðurstaða okkar er því sú að
kenning Gunnars um staðbundið
varmanám í lághitakerfum sé langlík-
legasta skýringin á eðli flestra lághita-
svæða og nánast eina skýringin á til-
vist þeirra stærstu. Önnur meginnið-
urstaðan er sú að við hitaástand, eins
og ríkir í jarðskorpu íslands, virðist
lághitavirknin fyrst og fremst stjórnast
af spennuástandi og virkni sprungna.
Kenning Gunnars getur skýrt tilvist
lághitasvæða við ólíkar jarðfræðilegar
aðstæður. Eina forsenda þess að
varmanám geti orðið er að lárétt
spenna sé nægjanlega lág við ríkjandi
hitastigul.
Þó þessi kenning sé lang líklegasta
skýring á eðli lághitans, er ekki rétt að
alhæfa hana um öll lághitasvæðin. Sum
h'til lághitasvæði gætu verið í æstæðu
jafnvægi við varmastrauminn úr iðrum
jarðar og skýringin á eðli annarra
smærri lághitasvæða gæti verið blanda
af kenningu Gunnars og Trausta.
ÞAKKIR.
Samstarfsmenn okkar á Orkustofnun
veittu margvíslega aðstoð við ritun þessar-
ar greinar. Kristján Sæmundsson las hand-
ritið yfir og endurbætti jarðhitakortið
ásamt Helga Torfasyni. Sveinbjörn
Björnsson, Stefán Arnórsson og Páll Ims-
land lásu handritið yfir og bentu á ýmis-
legt efnislegt er betur mátti fara. Við fær-
um þeim öllum bestu þakkir okkar.
Við tileinkum þessa grein minningu
Gunnars Böðvarssonar. Með frumkvæði
sínu og framsýni lagði hann grunninn að
íslenskum jarðhitarannsóknum, grunn
sem Jarðhitadeild Orkustofnunar hefur
búið að allt fram á þennan dag.
HEIMILDIR
Axel Björnsson, Kristján Sæmundson,
Sigmundur Einarsson, Freyr Þórarins-
son, Stefán Arnórsson, Hrefna Krist-
mannsdóttir, Asgrímur Guðmundsson,
Benedikt Steingrímsson & Þorsteinn
Thorsteinsson 1979. Hitaveita Akureyr-
ar - Rannsókn jarðhita í Eyjafirði.
Orkustofnun, OS-JHD-7827. 91 bls.
Axel Björnsson 1980. Jarðhitarannsóknir á
iághitasvæðum í grennd við Akureyri.
Náttúrufrœðingurínn 50. 314-332.
Axel Björnsson 1985. Dynamics of crustal
rifting in NE-Iceland. Journal of Geo-
physical Research 90. 10151-10162.
35